غره شدن آدمی به ذکاوت و تصویرات طبع خویش | شرح و تفسیر

بودم از گنجِ نهانی بی خبر / ورنه دَستَنبُویِ من بودی تَبَر

من از گنجِ نهفتۀ حقیقت در باطنم خبر نداشتم و اِلّا تبر را مانندِ دستنبو به دست می گرفتم . ( دَستَنبُو = گلوله ای مرکب ار عطریّات که آنرا به دست گیرند و ببویند ، میوه ای کوچک و خوشبو شبیه به گرمک ) [ من عاشقِ جسم و مقتضیّاتِ جسمانی ام بودم و مفتونِ هوش و اِدراکِ خود . بطوریکه از گنج حقیقت که در باطنم بود ، غافل ماندم . اگر از آن گنج خبر می یافتم . تَبَرِ ریاضت و عبادت برایم مطلوب و خوشایند می شد و با آن بنیادِ خانۀ جسم و مقتضیّاتِ آن را ویران می کردم و به گنج حقیقت دست می یافتم . ]

آه ، گر دادِ تبر را دادمی / این زمان غم را تبرّا دادمی

آه که اگر در دنیا حق تبر را ادا می کردم و با آن دکانِ تن را ویران می نمودم . غم از من دور بود و من اینچنین غمگین و پریشان نبودم . [ تَبَرّا = دوری جُستن ]

چشم را بر نقش می انداختم / همچو طفلان عشق ها می باختم

چشمتنِ خود را به نقش و نگارِ ظاهری می دوختم و مانندِ کودکان بدان نقش و نگارها سخت اظهار علاقه می کردم و خود را سرگرم می نمودم . [ همانطور که عادتِ طفلان است که به نقش و نگارهای رنگین عشق ورزند ، دنیا پرستان نیز کودکانه تنها بر ظواهرِ دنیا دل خوش می دارند . ]

پس نکو گفت آن حکیمِ کامیار / که تو طفلی خانه پُر نقش و نگار

پس آن فرزانۀ کامروا خوب گفت که تو کودکی و خانه پُر از نقش و نگار است . [ حکیم کامیار = منظور حکیم سنایی غزنوی است . اکبر آبادی در در صفحه 114 دفتر چهارم شرح خود گوید که حکیم سنایی در الهی نامه فرموده :

اندرز من به تو اینست / که تو طفلی و خانه رنگین است ]

در اِلهی نامه بس اندرز کرد / که برآر از دودمانِ خویش گَرد

حکیم سنایی در الهی نامه اندرزهای فراوان داده است . از جمله گفته است که هستی مجازی خود را ویران کن . ( گَرد برآوردن = پایمال کردن ، ویران کردن ، هلاک ساختن ) [ انقروی منظور از «دودمان» را حواس ظاهره و باطنه دانسته است که به منزلۀ یک خاندان اند . بنابراین باید بنای جسم و مقتضیّاتِ جسم را ویران کنی تا به گنجِ حقیقت واصل شود . ]

بس کن ای موسی ، بگو وعدۀ سِوُم / که دلِ من ز اضطرابش گشت گُم

در اینجا مولانا مجدداََ بازمی گردد به ادامه حکایت موسی (ع) و فرعون و از قولِ فرعون می گوید : ای موسی دیگر کافی است . وعدۀ سوم را بگو که از تشویش و نگرانی آن ، قلبم نابود شد .

گفت موسی : آن سوم مُلکِ دو تُو / دو جهانی ، خالص از خصم و عدو

موسی (ع) گفت : وعدۀ سوم آنکه سلطنت مضاعف دنیا و آخرت نصیب تو شود . سلطنتی که عاری از دشمن و بَدخواه است .

بیشتر ز آن مُلک کاکنون داشتی / کآن بُد اندر جنگ ، وین در آتشی

البته بدان که آن سلطنت از سلطنتی که اینک در اختیار داری بیشتر و بالاتر است . با این تفاوت که تو این سلطنت را با جنگ و ستیزِ با خدا و خلق به دست آورده ای در حالیکه سلطنتی را که من وعده اش را می دهم در کمالِ صلح و آرامش تصاحب خواهی کرد و مسلماََ چیزی که با صلح به دست آید بهتر از چیزی است که با جنگ و ستیز حاصل شود . ]

آنکه در جنگت چنان مُلکی دهد / بنگر اندر صلح ، خوانَت چون نهد

آن خدایی که چنین سلطنتی را در حالِ جنگِ با انبیاء و اولیاء به تو عطا کرده است . پس ببین در صلح چه سفره ای برایت می گسترد . [ تو با آنکه هم اکنون در حالِ ستیز با خدا و خلقی به چنین سلطنتی رسیده ای . حال ببین وقتی از درِ صلح درآیی خدا چه اِنعامی به تو می دهد . ]

آن کرَم کاندر جَفا آنهات داد / در وَفا بنگر چه باشد اِفتقاد

آن خدای کریمی که با آن همه ستمگری هایت ، چنان نعمت های شایانی به تو عطا کرده است . ببین وقتی که تو به طاعت و عبادت او وفا کنی چه دلجویی هایی از تو به عمل آورد . [ اِفتقاد = دلجویی کردن ]

گفت : ای موسی چهارم چیست ؟ زود / بازگو ، صبرم شد و حرصم فزود

فرعون گفت : ای موسی وعدۀ چهارم چیست ؟ زود باش بگو که کاسۀ صبرم لبریز شده و حرص و طمعم بدان فزونی گرفته است .

گفت : چارم آنکه مانی تو جوان / موی ، همچون قیر و رُخ ، چون ارغوان

موسی (ع) گفت : وعدۀ چهارم اینکه تو جوان می مانی . موهایت مانندِ قیر سیاه و چهره ات مانندِ ارغوان ، سرخ می ماند .

رنگ و بُو در پیشِ ما بس کاسِد است / لیک تو پستی ، سخن کردیم

گر چه رنگ و بُو در نظرِ ما بسیار بی رونق است . امّا تو ای فرعون چون سطحِ شعور و اِدراکت پایین است . ناچار ما نیز سطحِ کلامِ خود را تنزّل دادیم تا مقصودمان را به تو بفهمانیم . [ رنگ و بُو = کنایه از ظواهر است . در بارگاهِ الهی آنچه معتبر است . مغز و جوهرِ حقیقی آدمیان است . نه ظاهر و پوست . و اِلّا وصفِ حقیقت در لفظ نمی گنجد و با زیبایی ها و جمالِ دنیایی قابل قیاس نیست . ]

افتخار از رنگ و بُو و از مکان / هست شادیّ و فریبِ کودکان

زیرا افتخار به رنگ و بو و مکان ، یعنی مفتون شدن به ظواهرِ دنیا چیزی است که کودکان را شادمان و مفتون می سازد . [ ظواهر دنیا نیز مایۀ شادی و تفاخرِ کودک صفتانِ دنیا پرست است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد