شرح و تفسیر غزل شماره 41 دیوان سعدی شیرازی

بر آتش عشقت آب تدبیر / چندانکه زدیم ، بازننشست

تمام دوراندیشی خویش به سان آب برای فرونشاندن شعله های آتش عشقت که در وجود ما زبانه می کشد به کار بردیم . امّا این آتش فروننشست و از شیفتگی ما به تو اندکی کم نشد .

از رأی تو سر نمی توان تافت / وز روی تو در نمی توان بست

نمی توان از اندیشه و ارادۀ تو سرپیچی کرد و نیز نمی توان در را بر روی تو بست و از دیدار تو محروم ماند . [ سرتافتن = کنایه از نافرمانی کردن ، روی گرداندن ]

از پیشِ تو راهِ رفتنم نیست / چون ماهیِ اوفتاده در شَست

نمی توانم از پیش تو بروم . درست همانند ماهی که در قلّاب ماهیگیر گرفتار شده باشد . [ شَست = قلّاب ماهیگیری ]

سودای لب شِکردهانان / بس توبۀ صالحان که بشکست

هوس لب شیرین دهنان و خوش سخنان چه بسیار موجب شکستن توبۀ پرهیزگاران و صالحان توبه کار گشته است . [ سودا = عشق و خیال ، یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال ( مالیخولیا ) می شود / لب شکردهانان = لبی که در آن شادی و نشاط باشد ، لبی که سخنان فصیح و بلیغ می گوید / بس = بسیار ، قید کثرت است ]

ای سرو بلند بوستانی / در پیشِ درختِ قامتت پَست

ای آن که قامت سرو بوستانی با همه بلندی و زیبایی اش در پیش قد و قامت متناسب و زیبایت کوتاه و حقیر نماید . [ پست = کوتاه ]

بیچاره کسی که از تو بُبرید / آسوده تنی که با تو پیوست

کسی که از تو بگسلد درمانده و ناتوان می گردد و آن که به تو بپیوندد ، به آرامش دست می یابد . [ تن = کس ، شخص ]

چشمت به کرشمه خونِ من ریخت / وز قتلِ خطا چه غم خورَد مست ؟

چشمت با غمزه خون مرا ریخت . براستی مست از قتلی که به خطا مرتکب شده است ، چه غمی به خود راه می دهد . [ کرشمه = ناز ، غمزه ، اشاره به چشم و ابرو / قتل خطا = قتل غیر عمد ]

سعدی ، ز کمندِ خوب رویان / تا جان داری نمی توان جَست

ای سعدی ، از دام زیبارویان تا جان در بدن داری ، رهایی نخواهی یافت . یعنی سرانجام در دام عشق جان خواهی باخت .

ور سر ننهی در آستانش / دیگر چه کنی ، دری دگر هست ؟

اگر بر درگاه او سرِ ارادت و تسلیم بر زمین نگذاری ، چه خواهی کرد . آیا جز این درگاه ، آستانۀ دیگری برای سر نهادن می شناسی . [ آستان = پیشگاه ، درگاه / سرنهادن = کنایه از مطیع و تسلیم شدن ]

شرح و تفسیر غزل 40                      شرح و تفسیر غزل 42