حدیث کلموا الناس علی قدر عقولهم لا علی قدر عقولکم | شرح و تفسیر

که برو کُتّاب تا مُرغَت خَرَم / یا مَویز و جَوز و فُستُق آورم

مثلاََ به آن کودک می گوییم برو مکتبخانه درس بخوان تا برایت مرغ بخرم و یا برایت کشمش و گردو و پسته بیاورم . ( کُتّاب = مکتبخانه / فُستُق = پسته ) [ هر گاه کودک به درس خواندن تمایل نداشته باشد . بزرگتران برای تشویق او پاداش های نازلی را به او وعده می دهند . و هرگز به او نمی گویند اگر درس بخوانی افلاطون و ابن سینای زمان می شوی و در نتیجه بسیاری از دقایقِ علمی و فکری را می گشایی . حضرت موسی (ع) نیز فرعون را به مرتبۀ یک کودک تنزّل می دهد و معارف را در سطحِ نازل عقلِ او بازگو می کند . ]

جز شبابِ تن نمی دانی ، بگیر / این جوانی را بگیر ای خر شَعیر

ای فرعون حالا همّ و غمّی جز نشاطِ تَن و سرِ حال نگه داشتن جسمت نداری . این هم جوانی ، بگیرش ، ای الاغ . این هم جو ، بگیر . ( شَعیر = جُو ) [ فرعون و فرعون صفتان همچون گاوِ لایفهم و خرِ لایعلم از زندگی جز خور و خواب و خشم و شهوت چیزی نمی شناسند . ]

هیچ آژنگی نیفتد بر رُخَت / تازه مانَد آن شبابِ فرّخت

چنان جوان می مانی که هیچ چین و شکنی بر رخساره ات نمی افتد و آن جوانیِ فرخنده ات تر و تازه می شود . [ آژنگ = چین و چروکی که بر چهره و ابرو پیدا می شود خواه از پیری و یا خشم و اندوه ]

نه نَژَندِ پیریت آید به رو / نه قدِ چون سَروِ تو گردد دو تُو

نه پژمردگی و افسردگی پیری به چهره ات می افتد و نه قامتِ راست و سَرو گونه ات خمیده می گردد . [ نژند = افسرده ، پژمرده ]

نه شود زورِ جوانی از تو کم / نه به دندان ها خَلَل ها یا اَلَم

نه قدرت و نیروی جوانی در تو کاسته شود و نه دندانهایت دچار پوسیدپی و درد می شود .

نه کمی در شهوت و طَمث و بِعال / که زنان را آید از ضعفت ملال

و نه امیال شهوانی و توانِ جنسی در وجودِ تو کاستی می گیرد که زنان از ناتوانی تو ملول و دلتنگ شوند . [ طَمث = خون حیض ، ازالۀ بکارت / بِعال = جماع کردن ، زناشویی نمودن ]

آن چنان بگشایدت فَرِّ شباب / که گشود آن مژدۀ عُکّاشه باب

شکوه و جلالِ جوانی همانطور به روی تو گشوده گردد که بشارتِ پیامبر به عُکّاشه ، درِ بهشت را به رویش باز کرد ( اعلام زر کلی ، ج 5 ، ص 43 ) . [ عُکّاشه بن مِحصَنِ اَسَدی از قبیلۀ بنی غَنَم از اهل مدینه بود . او در همۀ پیکارها همراه رسول الله (ص) بود و سرانجام در جنگ ردّه شهید شد . مصراع دوم اشاره است به روایت « روایت شده است که وقتی پیامبر (ص) فرمود : به بهشت داخل شوند هفتاد هزار تن از امّتم بی حساب . عُکّاشه پسرِ مِحصَن گفت : ای رسول خدا ، از خدا درخواست کن که مرا نیز یکی از آنان قرار دهد . پیامبر (ص) فرمود : تو نیز یکی از آنانی و برای او دعا کرد . در این هنگام مردی دیگر برخاست و گفت : ای رسول خدا از خدا درخواست کن که مرا نیز یکی از آنان قرار دهد . فرمود : عُکّاشه بر تو پیشی گرفت » ( احادیث مثنوی ، ص 130 ) ]

قوله علیه السَّلا مَن بَشَّرنی بِخُروجِِ صَفَر بَشَّرتُهُ بِالجَنَّة

احمدِ آخِر زمان را انتقال / در ربیعِ اوّل آید بی جدال

رحلت پیامبر آخرالزمان بی هیچ شکّی در ماهِ ربیع الاوّل رُخ داده است . [ در عنوان این بخش اشاره شده به حدیث « هر که مرا به انقضای ماهِ صَفَر بشارت دهد ، من نیز بهشت را به او بشارت دهم » ( احادث مثنوی ، ص 131 ) . به نقل از کُتبِ تاریخی و روایی شیعه ، وفاتِ نبی اکرم (ص) در اواخر ماهِ صَفَر اتفاق افتاده است . شیخ طبرسی می گوید : و پیامبر (ص) دو شب مانده به پایان صَفَر وفات فرمود ( اَعلام الوری ، ص 144 ) . امّا اهلِ سنّت وفاتِ آن حضرت را اوّل و دوم و سوم و یا دوازدهم ربیع الاوّل دانسته اند ( تاریخ طبری ، ج 4 ، ص 1326 ) . مولانا می گوید : وقتی که حضرت رسول الله (ص) دریافت که وفاتش در ماهِ ربیع الاوّل رُخ خواهد داد از شدّت اشتیاق فرمود : « هر که مرا به انقضای ماهِ صَفَر بشارت دهد ، من نیز بهشت را به او بشارت دهم » و عُکّاشه نخستین کسی بود که او را بدین واقعه بشارت داد . و پیامبر (ص) نیز بشارت بهشت را بدو داد . و کمی بعد شخصِ دیگری آمد و این بشارت را داد . امّا رسول خدا فرمود : عُکّاشه بر تو پیشی گرفت . در واقع مولانا از تلفیق روایت مورد اشاره در بیت 2584 و حدیثی که در عنوان این بخش آمده ، این حکایت را خلق کرده است . تا نشان دهد که مردان خدا به هنگامِ رحلت از این دنیا شادمان اند . مولانا در واقع برای تبیینِ اندرز حضرت موسی (ع) به فرعون ، این حکایت را از زبان موسی آورده است . و مسلماََ بر همگان معلوم است که حضرت موسی صدها سال مقدّم بر زمانِ حضرت محمّد (ص) بوده است . امّا اینگونه حکایت پردازی ها خاصِ مولاناست . چرا که او می خواهد مقصودِ خود را به مستمع تفهیم کند و کاری به تقدّم و تأخّرِ رویدادها و شخصیت های تاریخی ندارد . در واقع منظور او از موسی همۀ هادیان و راهنمایانِ صدّیقِ ادوار و مرادِ او از فرعون ، همۀ دنیا گرایان و نَفس پرستان تاریخ است . نه تاریخ نگاری و نقل وقایع تاریخی . ]

چون خبر یابد دلش زین وقتِ نَقل / عاشقِ آن وقت گردد او ، به عقل

وقتی که قلبِ مبارکِ نبی اکرم (ص) از زمان رحلت خود آگاه شد . با عقل و جان عاشقِ آن وقت شد . [ نَقل = انتقال دادن ، در اینجا به معنی رحلت و جان سپردن است ]

چون صَفَر آید ، شود شاد از صَفَر / که پسِ این ماه می سازم سفر

از فرا رسیدن ماهِ صَفَر شتدمان شد و گفت : پس از این ماه من نیز به سرای باقی سفر خواهم کرد .

هر شبی تا روز این شوقِ هُدی / ای رفیقِ راهِ اَعلی می زدی

پیامبر (ص) هر شب تا صبح از شدّتِ اشتیاقِ این هادی پیوسته می گفت : ای رفیقِ راهِ اعلی . ( هُدی = هادی ، منظور از آن اینست که مرگ ، وسیلۀ وصال است ) [ پیامبر (ص) در آستانۀ وفاتش فرمود : « خداوندا مرا بیامرز و بر من رحمت آر و مرا به برترین رفیق ملحق فرما » ( احادیث مثنوی ، ص 130 ) . منظور مولانا از « رفیق اَعلی » حضرت حق است . ]

گفت : هر کس که مرا مژده دهد / چون صَفَر پای از جهان بیرون نهد

پیامبرفرمود : هر کس که به من مژده دهد که ماهِ صَفَر سپری شد . [ ادامه معنا در بیت بعد »

که صَفَر بگذشت و شد ماهِ ربیع / مژده وَر باشم مر او را و شفیع

و بشارت دهد که ماهِ صَفَر تمام شد و ماهِ ربیع الاوّل فرا رسید . بهشت را به او مژده دهم و خود نیز شفاعت او کنم .

گفت عُکّاشه : صَفَر بگذشت و رفت / گفت که جَنّت تو را ای شیرِ زَفت

عُکّاشه روزی به پیامبر گفت : ماهِ صَفَر تمام شد و رفت . پیامبر نیز گفت : ای شیرِ سترگ ، بهشت از آنِ تو باشد .

دیگری آمد که بگذشت آن صَفَر / گفت عُکّاشه بِبُرد از مژده بَر

شخص دیگری آمد و گفت : ای رسول خدا ، ماهِ صَفَر سپری شد . فرمود : عُکّاشه ثمرۀ مژدۀ به من را نصیبِ خود کرد . [ بَر = میوه ، حاصل ، نتیجه ]

پس رِجال از نَقلِ عالَم شادمان / وز بقایش شادمان این کودکان

پس ، از این حکایت نتیجه می گیریم که اهل الله از رحلتشان از این دنیا شادمان اند . امّا دنیا پرستانِ کودک صفت از اینکه در دنیا باقی باشند شادی می کنند .

چونکه آبِ خوش ندید آن مرغِ کور / پیشِ او کوثر نماید آبِ شُور

برای مثال ، پرندۀ نابینایی که آبِ شیرین و گوارا ندیده است . در نظرش آبِ حوضِ کوثر ، شور و بَدمزه می آید .

همچنین موسی کرامت می شمرد / که نگردد صافِ اقبالِ تو دُرد

موسی همچنان از فضیلت های ایمان به خدا برای فرعون سخن می گفت و ضمنِ برشمردن این فضیلت ها به گفت : این ها را برای تو گفتم تا شرابِ زلالِ سعادتِ تو دُرد آلود و ناصاف نشود . یعنی بدانی که در ایمان ، مزایای بسیاری نهفته و با گرویدن به حق ، سعادت حقیقی یابی . [ صاف = شراب صاف و زلال / دُرد = آنچه از مایعات خصوصاََ شراب در ظرف ته نشین شود ، رسوب مایعات ]

گفت : اَحسَنت و ، نکو گفتی ، و لیک / تا کنم من مشورت با یارِ نیک

فرعون گفت : آفرین ، خوب گفتی . امّا به من مهلت بده تا با یار خوب و صمیمی ام مشورت کنم . [ یارِ نیک = منظور آسیه ، همسر فرعون است ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد