حیران شدن حاجیان در کرامات زاهد تنها | شرح و تفسیر

زاهدی بُد در میانِ بادیه / در عبادت غرق ، چون عبّادیه

پارسایی در میان بیابان به سر می برد که مانند قومِ عبّادیه در عبادت ، غرق شده بود . [ عبّادیه = ممکن است اشاره به عَبّادا ( = آبادان و نواحی مجاور آن ) باشد . و آن روستایی بوده بر سواحل دریای فارس ( تقویم البلدان ، ص 353 ) . ابن بطوطه ، ضمن سیر و سیاحت در آن نواحی از معابد و رباط ها و مساجدِ فراوانِ آن سخن به میان آورده و ماجرای برخورد خود را دراویش و زُهّاد آن دیار باز گو کرده است ( سفرنامه ابن بطوطه ، ج 1 ، ص 199 و 200 ) یاقوت حَموی نیز می گوید : عبّاد به معنی بسیار عبادت کننده است و در عَبّادان مردمی سُکنی داشته اند که سخت به عبادت مشغول بوده اند و از همین رو آن سرزمین را بدبن نام موسوم کرده اند ( معجم البلدان ، ج 3 ، ص 598 ) . اقرب الموارد ، عبّاد را بر فرقۀ اباضیه (خوارج) انطباق داده است . زیرا در تاریخ ، به کثرت زُهد و عبادت مشهور بوده و یکی از مراکز تجمعِ آنان نیز همین ناحیه بوده است ( لغتنامه دهخدا ، ج 32 ، ص 34 ) برخی از شارحان مثنوی ، برای لفظِ عبّادیه ، تنها معنی لغوی قائل شده اند و معنی عَلَمیّت را از آن ساقط دانسته اند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 243 ) به هر حال در بیت فوق وصفِ مبالغه آمیزی است از روحیه زاهدانه و عابدانه آن پارسا . ]

حاجیان آنجا رسیدند از بِلاد / دیده شان بر زاهدِ خشک اوفتاد

حاجیان از سرزمین های مختلف به آنجا رسیدند و چشمشان بر آن پارسای لاغر و نحیف افتاد .

جایِ زاهد خشک بود ، او تَرمزاج / از سمومِ بادیه بودش عِلاج

با اینکه محلِ زندگی این پارسا ، خشک بود . ولی خودِ او مزاجی مرطوب داشت . و به همین سبب از گزندِ بادهای خشک و گرمِ بیابانی مصون بود یعنی دارای اعتدالِ مزاج بود . [ سَموم = باد گرم ( مفردات راغب ، ص 247 ) / مّزاج = کیفیتی است که از واکنش متقابلِ اجزای ریزِ موادِ متضاد به وجود می آید . در این واکنشِ متقابل ، بخش زیادی از یک یا چند مادّه با موادِ متخالف با هم می آمیزند . بر هم تأثیر می کنند و از این آمیزش ، کیفیت متشابهی حاصل می شود که آن را مِزاج گویند ( قانون در طب ، ج 1 ، ص 12 ) ]

حاجیان حیران شدند از وحدتش / و آن سلامت در میانِ آفتش

حاجی ا از تنهایی و تندرستی او در میانِ آن همه آفت و دشواری بیابان ، حیرت زده شده بودند .

در نماز اِستاده بُد بر روی ریگ / ریگ کز تَفّش بجوشد آبِ دیگ

آن پارسا روی ریگ هایی نماز می خواند که از حرارت و سوزندگی آن ، دیگ آب به جوش می آمد .

گفتیی سرمست در سبزه و گُل است / یا سواره بر بُراق و دُلدُل است 

امّا گویی که او در میان سبزه و گلزار ، سرمست و با نشاط بود و یا گویی که روی بُراق و دُلدُل سوار شده بود . [ بُراق و دُلدُل = شرح بیت 3437 دفتر اوّل ]

یا که پایش بر حریر و حُلّه هاست / یا سَموم او را ، بِه از بادِ صباست

و گویی که پاهای خود را روی پارچۀ حریر و ابریشم نهاده است . و گویی که بادهای گرم و خشک برای او از بادِ صبا نیز بهتر و خوشایندتر بود . ( صبا = بادی که صبحگاهان در وقتِ طلوع از مشرق بوزد ) [ روح بر اثرِ استغراق در نیایش ، جسم را از آسیب های مادّی حفظ می کند . مثلاََ آتش دست و پا را نمی سوزاند و جراحاتِ تیر و تیغ جسم را از پا نمی اندازد . ]

ایستادند انتظار ، او در نماز / مانده بُد اِستاده در فکرِ دراز

آن حاجیان منتظر ایستاده بودند و آن پارسا مشغول به نماز بود و در اندیشه و تفکری ژرف فرو رفته بود .

چون ز اِستغراق باز آمد فقیر / ز آن جماعت زنده یی روشن ضمیر

همینکه آن درویشِ پارسا ، از حالت استغراق بیرون آمد . عارفی از میانِ آن جمعیت . ( استغراق = شرح بیت 57 دفتر اول ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

دید کآبش می چکید از دست و رُو / جامه اش تَر بود از آثارِ وضو

دید که از دست و روی پارسا آب می چکد و لباسش نیز بر اثرِ وضو هنوز تَر است .

پس بپرسیدش که آبت از کجاست ؟ / دست را برداشت کز سویِ سماست

از پارسا پرسید : این آب را از کجا بدست می آوری ؟ پارسا با دست به آسمان اشاره کرد یعنی از آسمان بدست می آورم .

گفت : هر گاهی که خواهی ، می رسد ؟ / بی ز چاه و ، بی زِ حَبلََُ مِن مَسَد

پرسید : آیا بدون چاه و بدون ریسمان هر وقت که بخواهی می توانی آب بدست آوری ؟ [ حَبلََُ مِن مَسَد = ریسمانی از لیفِ تابیدۀ خرما ، اقتباس لفظی از آیه 5 سورۀ تبّت ]

مشکلِ ما حل کُن ای سلطانِ دین / تا ببخشد حالِ تو ، ما را یقین

ای شاهِ دین و ایمان ، مشکلِ ما را حل کن تا احوالِ خوشِ تو ما را نیز به یقین برساند .

وا نُما سِرّی ز اسرارت به ما / تا ببُرّیم از میان ، زُنّارها

شمه ای از اسرار خود را بر ما آشکار کن تا ما نیز ایمان آوریم . [ زُنّار بریدن = کنایه از ایمان آوردن است ، شرح بیت 359 دفتر اوّل ]

چشم ها را کرد سوی آسمان / که اجابت کُن دعای حاجیان

آن پارسا ، چشم های خود را رو به آسمان کرد که خدایا دعای حاجیان را اجابت کن .

رِزق جُویی را ز بالا خُو گَرَم / تو ز بالا برگشودستی دَرَم

من عادت کرده ام که روزی را از آسمان بجویم و تو خود درهای رزق را به سوی من گشودی . [ خُوگر = انیس ، اُنس گیرنده ]

ای نموده تو مکان از لامکان / فِی السّما رِزقُکُم کرده عیان

ای خدایی که مکان را از لامکان پدیدار ساختی و آشکارا فرمودی : در آسمان است روزی شما . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 22 ، سورۀ ذاریات « روزی شما و هر چه به شما وعده داده شده ، در آسمان است ]

در میانِ این مناجات ، ابرِ خوش / زود پیدا شد چو پیلِ آب کش

در میان نیایش آن پارسا ، ابری لطیف و خوشآیند مانند فیلِ آبکش نمایان شد .

همچو آب از مَشک باریدن گرفت / در گَو و ، در غارها مسکن گرفت

باران از آن ابر فرو می بارید مانند اینکه آب از مَشک می چکید . و آب های باران در گودال ها و شیارهای زمین قرار گرفت . [ گُُو = گودال ]

ابر می بارید چون مَشک اشک ها / حاجیان جمله گشاده مَشک ها

ابر ، اشک فرو می بارید . مانند اینکه آب از مَشک فرو می ریزد . و جاجی ها جملگی مشک های خود را باز کرده بود .

یک جماعت ز آن عجایب کارها / می بُریدند از میان ، زُنّارها

عدّه ای از حاضران از مشاهدۀ این کارهای عجیب به او ایمان آوردند .

قومِ دیگر را یقین در ازدیاد / زین عَجَب ، وَاللهُ اَعلَم بِالرّشاد

عدّۀ دیگر نیز از مشاهدۀ این شگفتی ها ایمانشان افزوده شد و خداوند بر راهِ راست داناتر است .

قومِ دیگر ناپذیرا ، تُرش و خام / ناقصانِ سَرمَدی ، تَمّ الکلام

ولی جمعی دیگر این کارها را نپذیرفتند و برای همیشه بصورت آدمهای نارسیده و ناقص ماندند . سخن به پایان رسید .

شرح و تفسیر بخش قبل                          پایان دفتر دوم