آبگیر و سه ماهی عاقل و نیم عاقل و مغرور | شرح و تفسیر

در کلیله خوانده باشی ، لیک آن / قشرِ قصه باشد و ، این مغزِ جان

شاید تو این حکایت را در کتابِ کلیله و دمنه خوانده باشی ولی آنچه در آن کتاب خوانده ای پوستِ حکایت است . و مطالبی که اینک آغاز می کنیم مغز و حقیقتِ اسرارِ آن .

چند صیّادی سویِ آن آبگیر / بر گذشتند و ، بدیدند آن ضمیر

چند ماهیگیر از کنارِ یک آبگیر می گذشتند که آن سه ماهی را درونِ آب دیدند . [ اکبرآبادی در توضیح «آن ضمیر» گوید : ضمیر به معنی اندرون و اندیشه و هر چیز پوشیده است . و چون آن آبگیر در رهگذر نبود و از چشم مردم پوشیده مانده بود دیدند و یا آن ماهیان را که در آن آبگیر ، پوشیده بودند دیدند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهادرم ، ص 101 ) ]

پس شتابیدند تا دام آورند / ماهیان واقف شدند و هوشمند

ماهیگیران با شتاب رفتند که دام فراهم کنند امّا هر یک از آن ماهی ها به اندازۀ هوش و استعدادِ خود خطر آنان را احساس کردند .

آنکه عاقل بود عزمِ راه کرد / عزمِ راهِ مشکلِ ناخواه کرد

آن ماهی که عاقل بود بیدرنگ عزمِ حرکت کرد و آهنگِ راهی دشوار کرد که خود میل نداشت بدان زاه گام نهد . ( ناخواه = ناخواسته ، طلب نکرده ، نامطلوب ) [ سالکانِ طریقِ کمال ، راهی را طی می کنند که انصافاََ دشوار است و از هر کسی برنمی آید . زیرا ترکِ نفسانیّات و تعلّقاتِ شخصی ، کار هر کسی نیست . ]

گفت : با اینها ندارم مشورت / که یقین سُستم کُنند از مَقدِرت

آن ماهی عاقل پیشِ خود گفت : نباید با این دو ماهی مشورت کنم که قطعاََ مرا در عزمِ راسخ و قدرت تصمیم گیری خود ، سُست خواهند کرد . [ مَقدِرَت = قدرت و توانایی ]

مِهرِ زاد و بود بر جانشان تَنَد / کاهلی و جهلشان بر من زند

زیرا علاقه به زادگاه و مسکن ، روح و جانشان را فرا گرفته است . پس تنبلی و غفلتِ آنان در من نیز تأثیر می گذارد .

مشورت را زنده ای باید نکو / که تو را زنده کند ، و آن زنده کو ؟

برای مشورت کردن باید کسی را انتخاب کنی که خود زنده دل بلشد تا تو را نیز سرزنده و با نشاط کند . امّ چنین مُستشارِ زنده ای کجاست ؟ یعنی چنین شخصی کم پیدا می شود .

ای مسافر با مسافر رأی زن / ز آنکه پایت لنگ دارد رأیِ زن

ای مسافر با مسافر مشورت کن . زیرا مشورت با زن پای تو را لنگ می کند . [ ای سالکی که آبگیرِ دنیا را جای امن نمی دانی و می خواهی در عوالمِ برین سلوک کنی . اگر می خواهی در چون و چند سلوک مشورت کنی ، با کسی مشورت کن که او نیز سالک باشد و اِلّا شروع می کند به منفی بافی و سُست کردن عزمِ تو . منظور از «زن» در این بیت جنس ماده نیست بلکه آن کسی است که مقیّد به ظواهرِ زندگی و هوای نفسانی است . چه مرد باشد و چه زن . ]

از دَمِ حُبُّ الوَطَن بگذر مَایست / که وطن آن سوست ، جان این سوی نیست

اینقدر از حدیثِ حُبُّ الوَطَنِ مِن الایمان دم مزن و از این مرتبه گذر کن . زیرا ای جان ، وطنِ حقیقی انسان ، آن سویِ عالمِ هستی است نه این سو . [ مولانا از این حدیث برداشتی عمیق و خاصِ مکتبِ ذوقی و فکری خود به دست می دهد . و آن اینکه وطنِ اصلی ما جهانِ برینِ غیب و کمال است . پس بکوش تا به وطنِ خود واصل شوی . ]

گر وطن خواهی ، گذر زآن سویِ شَط / این حدیثِ راست را کم خوان غلط

اگر خواهانِ وطنِ حقیقی خود هستی باید از این کرانۀ رود گذر کنی . این حدیثِ صحیح را غلط نخوان . [ شَط = کنارۀ رود و دریا ، و در اینجا منظور عالمِ فانی و ناپایدار است و منظور از « آن سوی شط » ، عالمِ وحدت و جهانِ برین الهی است . پس سالک باید دنیا را پشتِ سر نهد و رودخانه و دریای ریاضت و عبادت را درنوردد تا به کرانۀ وحدت الهی برسد . مولانا بخش بعد را در تبین دو بیت اخیر می آورد . زیرا او گفت که برخی از مردم ، وطن را در آن حدیثِ معروف حمل بر وطنِ مادّی و دنیایی کرده اند . در حالیکه منظور اصلی از آن ، عالمِ روحانی است . مولانا برای نقدِ بیشتر این غلط ، حکایتی کوتاه در بخشِ بعد می آورد که شخصی دعای استنشاق را به هنگامِ استنجا خواند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد