قصه آن مهمان که زنِ خانه گفت باران فرو گرفت | شرح و تفسیر

آن یکی را بیگهان آمد قُنُق / ساخت او را همچو طَوق اندر عُنُق

برای شخصی بطور سرزده مهمان رسید . صاحبخانه ، او را مانند طُوقی به گردنش آویخت . یعنی او را بس گرامی داشت . [ قُنُق = به زبان ترکی یعنی مهمان / عُنُق = گردن ]

خوان کشید او را ، کرامت ها نمود / آن شب اندر کویِ ایشان سور بود

سفرۀ طعام گسترد و عزّت و احترامش کرد و آن شب در محلّۀ آنان جشنی بر پا بود . [ سور = جشنی که برای ختنه بر پا می دارند ، مهمانی ، ضیافت ]

مرد ، زن را گفت پنهانی سُخُن / کامشب ای خاتون دو جامۀ خواب کُن

مرد (صاحبخانه) آهسته به همسرش گفت : ای زن ، امشب دو دست رختخواب پهن کن .

بسترِ ما را بگستر سویِ در / بهرِ مهمان گستر آن سویِ دگر

رختخواب ما را کنار درِ اتاق پهن کن . و برای مهمان نیز آن طرف تر .

گفت زن : خدمت کنم ، شادی کنم / سمع و طاعه ، ای دو چشمِ روشنم

زن به مرد گفت : ای دو چشمِ روشنم حرفت را شنیدم و اطاعت می کنم . این خدمت را با شادی و خرسندی بجا می آورم .

هر دو بستر گستیرید و رفت زن / سوی ختنه سور کرد آنجا وطن

زن هر دو رختخواب را پهن کرد و سپس به جشن ختنه سوران رفت و در آنجا نشست . [ ختنه سوران = جشنی است که به مناسبت ختنه کردن اطفال بر پا کنند . ]

ماند مهمانِ عزیز و شوهرش / نُقل بنهادند از خشک و تَرّش

مهمان عزیز و شوهر آن زن در خانه ماندند و تنقلاتی خشک و تَر جلو خود گذاشتند و به خوردن مشغول شدند . [ نُقل = در لغت نامه ها نُقل چنین معنی شده است : آنچه جهتِ تغییر ذائقه بر سرِ شراب خورند ( آنندراج ، ج 7 ، ص 4382 ) بدان مزۀ شراب نیز گویند . و معنی دیگر آن ، نوعی شیرینی است که در میانِ آن مغز بادام و مغز پسته می گذارند . ]

در سَمَر گفتند هر دو مُنتَجَب / سرگذشت نیک و بَد تا نیم شب

آن دو فردِ برگزیده در آن مجلس شبانه تا نیمه های شب نشسته بودند و خاطره های تلخ و شیرین را برای یکدیگر تعریف می کردند . [ سَمَر = مجلس شب نشینی ، افسانه / مُنتَجَب = برگرزیده ]

بعد از آن مهمان ز خواب و از سَمَر / شد در آن بستر که بُد آن سوی در

بعد از نَقلِ حکایات و خاطره ها خواب بر مهمان غلبه کرد و ناچار او به سوی بستری که نزدیک درِ اتاق پهن شده بود رفت که بخوابد . [ آن بستر را زن برای خود و همسرش گسترده بود . ]

شوهر از حجلت بدو چیزی نگفت / که تو را این سوست ای جان جایِ خُفت

صاحبخانه از روی شرم و حیا به مهمان نگفت که عزیز من ، رختخواب تو این طرف است .

که برای خوابِ تو ای بُوالکرم / بستر آن سویِ دگر افکنده ام

به او نگفت که ای بزرگوار ، برای خوابیدن تو آن طرف رختخواب پهن کرده ام .

آن قراری که به زن او داده بود / گشت مُبدّل ، و آن طرف مهمان غُنود

خلاصه صاحبخانه آن قراری را که با همسرش گذاشته بود به هم خورد و مهمان در بسترِ آن دو آرمید .

آن شب آنجا سخت باران در گرفت / کز غلیظی ابرشان آمد شگفت

اتفاقاََ در آن شب ، بارانی تند بارید . بطوری که از سنگینی ابرها همه تعجب کردند .

زن بیامد بر گمانِ آنکه شُو / سویِ در خُفته ست و آن سو آن عمو

زن از جشن ختنه سوران به خانه بازگشت و به خیال آنکه شوهرش در بستر کنارِ در خوابیده و مهمان در بستری دیگر .

رفت عریان در لحاف آن دَم عروس / داد مهمان را به رغبت چند بوس

زن برهنه شد و زیر لحاف خزید و با میل و رغبت به اشتباه چند بار مهمان را بوسید .

گفت : می ترسیدم ای مردِ کلان / خود همان آمد ، همان آمد ، همان

زن به خیال آنکه شوهرش در کنارش خوابیده گفت : ای بزرگمرد . آمد به سرم از آنچه می ترسیدم . همان قضیه پیش آمد ، همان قضیه پیش آمد ، همان .

مردِ مهمان را گِل و باران نشاند / بر تو چون صابونِ سلطانی بماند

گِل و باران مردِ مهمان را خانه نشین کرد . و مانند صابونِ حکومتی بیخِ ریشت ماند . [ صابون حکومتی = صابونی که از طرف حکومت بین مردم توزیع می شد و هیچکس اجازه نداشت نگیرد گرچه به کارش هم نمی آمد ، کنایه از جنس بُنجُل ]

اندرین باران و گِل او کی رود ؟ / بر سر و جانِ تو او تاوان شود

حالا این مهمان در این باران و گِل کی ممکن است برود ؟ او اینک وبال جان تو شده است .

زود مهمان جَست و گفت : ای زن بِهل / موزه دارم ، غم ندارم من ز گِل

در این وقت مهمان فوراََ از جا پرید و گفت : ای زن رهایم کن . من چکمه دارم و از گِل و لای باکی ندارم . [ مُوزه = چکمه ]

من روان گشتم شما را خیر باد / در سفر یک دَم مبادا روح شاد

من رفتم ، خیر ببینی . خدا نکند که در سفر ، روح حتّی یک لحظه شاد باشد . [ ما نیز در این دنیا مسافریم و نباید به مهمانسرا و راههای دنیا دل ببندیم . [ مبادا = فعل دعایی است ]

تا که زوتر جانبِ معدن رود / کین خوشی اندر سفر رهزن شود

تا مسافر هر چه زودتر به موطن اصلی خود بازگردد . زیرا دلخوش بودن به راهها و اماکنِ ضمنِ سفر آدمی را از مقصد بازمی دارد .

زن پشیمان شد از آن گفتارِ سرد / چون رمید و رفت آن مهمانِ فرد

وقتی که آن مهمانِ بی نظیر پَرید و رفت . زن از گفتۀ دلسرد کنندۀ خود نادم و پشیمان شد .

زن بسی گفتش که آخِر ای امیر / گر مِزاجی کردم از طیبت ، مگیر

زن بسیار به آن مهمان گفت که ای امیر ، آخر اگر از روی خوش طبعی با تو شوخی کردم به دل مگیر . [ طیبَت = خوش طبعی ، مزاح ]

سَجده و زاریِّ زن سودی نداشت / رفت ایشان را در آن حسرت گذاشت

خواهش و تمنّای زن هیچ فایده ای نداشت . مهمان رفت و آن دو را دچار حسرت کرد .

جامه ازرق کرد ز آن پس مرد و زن / صورتش دیدند شمعی بی لگن

آن زن و مرد زآن پس جامۀ عزا بر تن کردند . زیرا دیدند که صورت آن مهمان همچون شمعی بدون سرپوش است . ( ازرق = کبود ، تیره ) [ مراد از «لگن» سرپوشی است که روی شمع و چراغ می نهادند تا باد آن را خاموش نسازد . چون آن مهمان یکی از اولیاء الله بود شمع روحش از حجاب تن رهیده بود لذا یکپارچه نور بود . ]

می شد و ، صحرا ز نورِ شمعِ مَرد / چون بهشت از ظلمتِ شب گشته فرد

آن مرد (مهمان) می رفت و بیابان از پرتوِ شمع وجودِ او همچون بهشت از تاریکی شب زدوده شده بود . [ هامون تیره و منکدر دنیا از شمع و سراج روح مردان خدا روشنی گیرد . ]

کرد مهمانخانه ، خانۀ خویش را / از غم و از خجلتِ این ماجرا

زآن پس صاحبخانه از شدّتِ غم و خجالتِ این واقعه ، خانۀ خود را به مهمانخانه مبدّل کرد .

در درونِ هر دو از راهِ نهان / هر زمان گفتی خیالِ میهمان

خیال مهمان هر لحظه از راهی پوشیده به قلب آن زن و مرد می آمد و چنین می گفت :

که منم یارِ خِضِر صد گنج جُود / می فشاندم ، لیک روزیتان نبود

من یار و همراه حضرت خِضرم . من بسیاری از گنجینه های معنوی و عطایای ربّانی را نثار شما کردم ولی چون قسمتِ شما نبود چیزی نصیبتان نشد .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد