قصه بط بچگان که مرغ خانگی آنها را پرورش داد | شرح و تفسیر

تخمِ بَطّی گر چه مرغِ خانگی / زیرِ پَرِّ خویش کردت دایگی

طبع و میلی که در تو نسبت به دریا وجود دارد ناشی از سرشتِ طبیعی مادرِ توست . [ منظور بیت : ای انسان تو فطرتاََ از عالَمِ روحانی و ماوراطبیعی هستی . امّا موقتاََ در کالبد عنصری گرفتار آمده ای . ]

مادرِ تو بَطِّ آن دریا بُده ست / دایه ات خاکی بُد و خشکی پَرست

مادرِ تو مرغابی دریاهاست ولی دایه تو مرغ خاکی و شیفتۀ خشکی است . [ مرغابی ، کنایه از روح انسان و مرغ خاکی ، کنایه از روح حیوانی است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 243 ) آدمی هرچند که محصور در مادّه و مدّت و غرایز حیوانی است . ولی باطناََ کشش و کوششی به سوی جهانِ ماوراء مادّه دارد ، این کشش و کوشش ها نشان می دهد که اصلِ آدمی از دریای ماورای مادّه است . ]

میلِ دریا ، که دلِ تو اندرست / آن طبیعت ، جانت را از مادرست

طبع و میلی که در تو نسبت به دریا وجود دارد ناشی از خوی و سرشتِ طبیعی مادرِ توست . [ گرایش های معنوی تو نشان می دهد که از آن جهانی نه این جهان ]

میلِ خشکی ، مَر تو را زین دایه است / دایه را بگذار ، که او بَدرایه است

امّا میلی که اینک تو نسبت به خشکی داری ناشی از پرورندۀ توست ، پرورنده ات را رها کن که او بداندیش است .

دایه را بگذار بر خشک و ، بران / اندرآ در بحرِ معنی چون بطّان

دایه را در خشکی عالَمِ مادّه رها کن و خود به سوی جهانِ ماوراء مادّه بشتاب و مانند مرغابیان دریای معرفت و معنویت شناور شو .

گر تو را مادر بترساند ز آب / تو مَترس و ، سویِ دریا ران شتاب

اگر مادرت تو را از آب بترساند ، ترسی به خود راه مده و به سوی دریای بیکران معنویت بشتاب . [ مادر ، در این بیت معادلِ «دایه» در ابیات قبل می باشد . منظور بیت : اگر طبیعت مادّی ، تو را از آن جهان ترسانید ، تو بیمی به خود راه مده که آن جهانی هستی . ]

تو بطی ، بر خشک و بر تَر زنده یی / نی چو مرغِ خانه ، خانه گَنده یی

مولانا در اینجا نکته ای مهم را مطرح می کند و می فرماید : ای انسان تو همان مرغابی ای هستی که که هم در خشکی و هم در دریا زندگی می کنی . تو مانند مرغ خانگی نیستی که لانه ای گندیده داشته باشی . [ کفافی «برتر» را به معنی بالاتر گرفته که در اینصورت معنی بیت اینست : تو مرغابی ای هستی که هر چند در خشکی به سر می بری ولی برتر و بالاتر از آن زندگی می کنی ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 374 ) ]

تو ز کرّمنا بَنی آدم شَهی / هم به خشکی ، هم به دریا پا نهی

تو به اقتضای قولِ حضرت حق تعالی « ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم » پادشاه بشمار می روی ، زیرا هم در خشکی گام می نهی و هم در دریا . [ انسان جامع عالم و روح و جسم است . مصراع دوم اشاره دارد به آیه 70 سورۀ اِسراء که شرح آن در بیت 67 دفتر دوم گذشت ]

که حَمَلناهُم عَلَی البَحری به جان / از حَمَلناهُم عَلَی البَر ، پیش ران

تو از حیثِ روح مشمولِ معنای این آیه هستی « آنان را بر دریا حمل کردیم » از عالَمِ خاک و مادّه درگذر و به سوی دریای معنا بشتاب . [ منظور بیت : تو باطناََ به آن جهان تعلق داری . پس ، از جهانِ مادّه در گذر ]

مَر ملایک را سویِ بَر ، راه نیست / جنسِ حیوان هم ز بحر ، آگاه نیست

فرشتگان هیچ راهی به سوی خشکی ندارند ، جنس حیوان نیز از دریا آگاهی ندارد . [ فرشته ، موجودی تک ساحتی است و حیوان نیز همینطور ، ولی انسان موجودی دو ساحتی است زیرا جامعِ مادیت و معنویت است ]

تو به تن حیوان ، به جانی از مَلَک / تا رَوی هم بر زمین ، هم بر فَلَک

ای انسان ، تو از حیثِ جسمانی ، حیوانی و از نظرِ روحانی ، فرشته . بدین سان هم می توانی روی زمین راه بروی و هم بر اوجِ افلاک سیر کنی .

تا به ظاهر مِثلُکُم باشد بشر / با دلِ یُوحی اِلَیهِ دیده ور

همینطور آن بصیر و روشن بینی که به او وحی می شود بر حسب ظاهر مانند همۀ شما آدمیان ، آدمی معمولی بوده است . [ اشاره به آیه 110 سورۀ کهف « ای پیامبر بگو من نیز بشری مانند شما هستم که به من وحی می شود » ]

قالَبِ خاکی فتاده بر زمین / روحِ او گردان بر آن چرخِ بَرین

جسم خاکی انسانِ کامل ، روی زمین است ولی روحِ او بر اوجِ افلاک سیر می کند .

ما همه مرغابیانیم ای غلام / بحر می داند زبانِ ما تمام

ای نوجوان ، ما همه به منزلۀ مرغابی هستیم یعنی به دریای روح تعلق داریم . دریای روح ، زبانِ حالِ ما را می داند .

پس سلیمان بحر آمد ، ما چو طَیر / در سلیمان تا اَبَد داریم سَیر

بنابراین ، سلیمان به منزلۀ دریاست و ما همچو پرندگانی که بطورِ جاودانه در آن دریا سیر می کنیم .

با سلیمان پای در دریا بِنِه / تا چو داود آب ، سازد صد زِرِه

همراهِ سلیمان ، قدم در دریای روح بگذار و سیر و سلوک معنوی را آغاز کن . تا آبِ دریا برای تو همچو حضرت داود (ع) ، صد نوع زره بسازد . [ طبق آیات 10 و 11 سورۀ سبا حضرت داود (ع) از آهن ، زره های جنگی می ساخته است . رجوع کنید شرح بیت 915 دفتر دوم . مراد از « زره ساختن دریا » شاید این باشد که هرگاه سطحِ آبِ دریا ملایم و آرام باشد از کنار ساحل و یا از ارتفاعی مناسب ، همانند حلقه های بیشمار به نظر می رسد که ذهنِ خیّالِ مولانا آن را به زره های در هم بافته شده تشبیه کرده است . بدین ترتیب می توان گفت که هر گاه شخصِ سالک همراهِ پیری راهدان در دریای معنویت شنا کند ، رام و آرام مسافت ها را درمی نوردد . ]

آن سلیمان ، پیشِ جمله حاضرست / لیک غیرت چشم بند و ، ساحرست

آن سلیمان ، نزدِ همگان حضور دارد . ولی غیرت ، چشم ها را می بندد و جادو می کند .

تا ز جهل و ، خوابناکیّ و ، فضول / او به پیشِ ما و ، ما از وَی مَلول

بنابراین به سبب نادانی و غفلت و بیهوده گویی های ما ، در حالیکه آن سلیمان نزدِ ماست . ولی ما از او خسته و افسرده ایم [ در چهار بیت اخیر مجدداََ از سلیمان صحبت شده ولی در این ابیات انطباقِ سلیمان با ولیّ صاحبِ تصرّف و هادی کامل ، قدری دشوار است مگر آنکه به قول اکبرآبادی استناد کنیم که در همۀ آن موارد ، سلیمان را بر انسان کامل منطبق ساخته است با این استدلال که انسان کامل ، مظهرِ تام و تمام حضرت حق است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 243 ) ]

تشنه را دردِ سَر آرد بانگِ رعد / چون نداند کو کشاند ابرِ سعد

غرّشِ رعد ، تشنه را دچارِ سردرد می کند زیرا او نمی داند که آن صدای مهیب ، ابر سعادت را در پی خواهد داشت . [ عقلی که نتواند از حیطۀ محسوسات درگذرد ناگزیر نمی تواند ماورای محسوسات را درک کند در نتیجه سطحی بین و صورت پرست می شود ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 585 ) ]

چشمِ او مانده ست در جُویِ روان / بی خبر از ذوقِ آبِ آسمان

آن تشنه کام ، چشم بر آبِ روانِ جویبار دوخته بی آنکه از طعمِ آبِ آسمان چشیده باشد . [ اسیران در کمند محسوسات نمی توانند از لذّت های عالَمِ روح با خبر شوند . ]

مَرکبِ هِمّت سویِ اسباب راند / از مُسَبّب لاجرم محروم ماند

آن تشنه کام ، چون همۀ همّت و تلاش خود را صرفِ علل و اسباب کرده ، ناگزیر از مسبب الاسباب ، محروم مانده است .

آنکه بیند او مُسَبّب را عیان / کی نهد دل بر سبب هایِ جهان ؟

آن کس که مسبب الاسباب را آشکارا مشاهده کند . کی ممکن است که به سبب های اینجهانی دلبستگی پیدا کند . [ در چند بیت اخیر بیان شد که ظاهربینان ، سبب را می بینند ، چون محسوس و مشهود است ولی مسبب الاسباب را نمی بینند زیرا شهود او مستلزمِ داشتن دیدۀ باطنی است . حکایت حاجیان و کرامات زاهد ، که در بخش بعد آمده در بیان همین مطلب است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد