شرح کردن موسی آن چهار فضیلت را جهت مزد ایمان | شرح و تفسیر

این علَل هایی که در طبّ گفته اند / دور باشد از تنت ، ای ارجمند

ای گرامی مرد ، این بیماری هایی که در طب از آن نام می برند از وجودِ تو دور می شود .

ثانیاََ باشد تو را عُمرِ دراز / که اَجَل دارد ز عُمرت اِحتراز

دومین فضیلت اینست که عُمرِ تو طولانی می شود و اَجَل از نزدیک شدن به تو خودداری می کند . ( احتراز = پرهیز کردن ، خودداری نمودن ) [ مرگ نسبت به دیگر افراد دیرتر سراغِ تو می آید . ]

وین نباشد بعدِ عُمرِ مُستَوی / که به ناکام از جهان بیرون روی

البته این بدان معنا نیست که تو عُمرِ طبیعی خود را بطور یکنواخت در کمالِ صحّت و اعتدال سپری کنی و ناکام و بی مراد از این جهان به جهان آخرت کوچ کنی . ( مُستَوی = برابر ، یکسان ، حکیم سبزواری مقصود از عُمرِ مستوی را عُمر طبیعی می داند . ) [ زیرا کسی که به حقیقت ایمان می آورد مقصودش زیستن در رفاه و عیشِ دنیوی نیست . زیرا چنین زیستن آدمی را از مطلوب راستین باز می دارد و ناچار او پس از عُمری طولانی ناکام از دنیا می رود . ]

بلکه خواهانِ اَجَل چون طفل ، شیر / نَه ز رنجی که تو را دارد اسیر

بلکه تو همانطور مرگ را طلب می کنی که کودکِ شیرخوار ، شیر را طلب می کند و مسلماََ اینکه تو مرگ را طلب می کنی به خاطرِ رهایی از رنجی نیست که گریبانگیرت شده است . [ برخی از مردم وقتی در مخمصه ای می افتند و امید به نجات ندارند . مرگِ خود را طلب می کنند . امّا مرگ طلب کردنِ اهلِ حقیقت اینگونه نیست . بلکه آنان از فرطِ اشتیاق به افکندن حجابِ بدن و دیدارِ محبوب طالبِ مرگ می شوند . چنانکه امام علی (ع) می فرماید : « سوگند به خدا که اُنسِ پسرِ ابوطالب به مرگ از اُنسِ طفل به پستانِ مادرش بیشتر است » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبۀ 5 ) ]

مرگ جُو باشی ، ولی نه از عجزِ رنج / بلکه بینی در خرابِ خانه گنج

تو مرگ را طلب خواهی کرد . امّا نه از روی درمانده شدن از رنج ، بلکه از اینرو مرگ را می طلبی که در ویرانیِ خانه ، گنج را دیده ای . [ گنجِ کمالاتِ روحی نهفته در ریاضتِ نَفس و قطعِ علائقِ بدن است . این مرگ را عرفا موت اختیاری گویند . ]

پس به دستِ خویش گیری تیشه ای / می زنی بر خانه بی اندیشه ای

پس تیشه ای به دست می گیری و بی محابا بر خانۀ بدن و علائقِ مادّی می زنی . [ چنانکه مولانا در دیوان کبیر می فرماید :

یکی تیشه بگیرید پیِ حفرۀ زندان / چو زندان بشکستید همه شاه و امیرید ]

که حجابِ گنج بینی خانه را / مانعِ صد خِرمَن این یک دانه را

زیرا درمی یابی که خانۀ بدن و علائقِ دنیوی مانعِ دست یافتن به گنجِ حقیقت است . درمی یابی که مشغول شدن به دانه ای تو را خرمنِ انبوه بازمی دارد .

پس در آتش افگنی این دانه را / پیش گیری پیشۀ مردانه را

پس این یک دانه را به آتش می افکنی و راهِ مردان را پیش می گیری . [ دانۀ علائقِ جسمانی و مقتضیّاتِ نفسانی را به درونِ آتش ریاضت می افکنی یعنی آنها را رها می کنی و کارِ مردانِ الهی را انجام می دهی . ]

ای به یک برگی ز باغی مانده / همچو کِرمی برگش از زَر رانده

ای کسی که با مشغول شدن به یک برگ از باغی محروم شده ای . تو مانندِ همان کِرمی هستی که به یک برگ اکتفا کرده ای و از درخت دور مانده ای . [ زَر = درخت انگور ، تاک ، در اینجا به معنی مطلقِ درخت است . ]

چون کرَم این کِرم را بیدار کرد / اژدهایِ جَهل را این کِرم خَورد

اگر فضلِ الهی این کِرم را بیدار کند . همین کِرمِ حقیر ، اژدهای جهل را می خورد . [ هر گاه حضرت حق ، نَفسِ آدمی را از خوابِ غفلت بیدار کند . نَفسِ حقیر می تواند اژدهای جهل را ببلعد . ]

کِرم کَرمی شد پُر از میوه و درخت / این چنین تبدیل گردد نیکبخت

در اینصورت کِرم به باغی پُر از میوه و درخت مبدّل می گردد . انسانِ نیکبخت نیز اینچنین دگرگون می شود . ( کَرم = با فتحه کاف به معنی انگور نیز آمده است ) [ انسان های نیکبخت و کمال طلب همینگونه متحوّل و متکامل می شوند . یعنی با همّتِ عالیِ خود از تعلّقاتِ حقیرِ دنیوی می گذرند و در عوض به باغی از معارف و کمالات اخلاقی و معنوی مبدّل می شوند . نیکلسون بیت فوق را توصیفی تمثیلی و کنایی از فنا دانسته است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1592 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد