غزل شماره 8 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

رقصان سوی گردون شوم ، ز آنجا سوی بی چون شوم / صبر و قرارم برده ای ، ای میزبان زوتر بیا

پس از مرگ ، رقص کنان به سوی جهان ملکوت می روم و از آنجا به سوی آن معشوق ازلی که منزّه از هر تعیّن و کیفیّتی است ، ره می سپارم . ای میزبان ازلی و ای حضرت معشوق ، تو صبر و قرار مرا در ربوده ای . هر چه زودتر بر مت تجلّی فرما و فراق را به وصال تبدیل گن . [ زوتر = مخففّ زودتر ]

از مَه ، ستاره می بَری ، تو پاره پاره می بَری / گه شیرخواره می بَری ، گه می کشانی دایه را

اندک اندک وجود ما را مانند ماه می کاهی تا آنکه ما را به مرتبۀ محو و نیستی برسانی . برخی را در حالت کودکی از جهان کوچ می دهی و برخی را در حالت بزرگسالی به سوی خود می کشانی و می بری .

ستاره = جرقه ، پاره های خُرد که از آتش می جهد . در مثنوی و دیوان غزلیات به کرّات بدین معنی آمده است .

از مَه ستاره می بری = جزء جزء از ماه می کاهی تا ماه در دو سه شب پایانی به محو و محاق رود . یعنی از پهنۀ آسمان ناپدید گردد . و همینطور از وجود ما پاره پاره می بری تا آنکه ماهِ وجودمان را به محاق ببری و به مرگ فیزیکی دچار کنی .

دایه =در اینجا کنایه از بزرگسال است . یعنی مرگ کوچک و بزرگ نمی شناسد .

دارم دلی همچون جهان ، تا می کشد کوهِ گران / من کُه کشم ، کَه کی کشم ؟ زین کاهدان ، وا خَر مرا

دلی دارم که همچون جهان ، پهناور است و کوه سنگین عشق را حمل می کند . شأن عاشق این است که کوه عشق را حمل کند نه آنکه کاهِ شهواتِ دنیوی را با خود بردارد . ای حضرت معشوق ، مرا از آخور دنیا رهایی ده  . [ کُه = مخففّ کوه / کوه گران = کوه سنگین ، کنایه از عشق و پیامدهای جانکاه آن / کَه = مخففّ کاه ، کنایه از بهره های بی ارزش نفسانی / کاهدان = اصطبل ، آخور ، در زبان مولانا رمز دنیای ظاهر ]

گر موی من چون شیر شد ، از شوقِ مُردن پیر شد / من آردَم ، گندم نِیَم ، چون آمدم در آسیا ؟

اگر موی سر و صورتم مانند شیر سفید شده ، به دلیل اشتیاقم به مرگ است که پیر شده ام . من همچون آرد شده ام . یعنی کوفته و آزموده شده ام و به کمال پختگی رسیده ام و از جمیع تعیّنات و گره های روحی و اخلاقی رها شده ام . اینک که کوبیده و آرد شده ام و دانۀ گندم نیستم ، چرا باید در آسیاب دنیا باقی بمانم ؟

شیر شدن = کنایه از سفید شدن . چون شیر سفید رنگ است .

آرد شدن = کنایه از محو شدن هستی کتذب سالک و پخته شدن و به کمال رسیدن او .

آسیا = در اینجا کنایه از دنیا است . زیرا که فراز و فرود دنیا و کوبش های آن ، خامان و ناکوفتگان را نرم می کند .

در آسیا گندم رَوَد کز سنبله زاده ست او / زادۀ مَهَم ، نی سنبله ، در آسیا باشم چرا ؟

از آن رو گندم را به آسیاب می برند که از خوشۀ گیاهی پدید آمده است . یعنی خواستگاهش این دنیاست نه جهان برین . ولی من که از ماهِ حقیقت پدید آمده ام چرا باید در آسیاب دنیا به سر برم ؟

سنبله = یک خوشۀ گندم و یا جو و یا جز آن ، در اینجا کنایه از جهان مادّی است .

مَه = مخففّ ماه ، در اینجا کنایه از جهان برین و مرتبۀ غیب .

نی نی فُتد در آسیا هم نورِ مَه از روزنی / ز آنجا به سوی مَه رَوَد ، نی در دُکانِ نانبا

نه ، نه ، این حرف را نزن که چرا روح لطیف به این جهان گیتایی آمده است . البته نور ماه یعنی روح لطیف از پنجرۀ آسیاب دنیا به درون آن می تابد . ولی نور ماه در آسیاب نمی ماند بلکه دوباره به سوی ماه بازمی گردد . نور ماه هرگز به مغازۀ نانوایی نمی رود . یعنی در مرتبۀ مادّی و جسمانی نمی ماند بلکه به سوی ماه ، یعنی اصل خود می رود .

با عقلِ خود گر جُفتمی ، من گفتنی ها گفتمی / خاموش کن تا نشنود این قصّه را بادِ هوا

اگر با عقولی در مرتبۀ عقل و فهم خود دمساز می شدم ، خیلی از این اسرار را فاش می کردم . پس خاموش می شوم تا مبادا باد نیز این سخنان بشنود و پراکنده اش کند . [ این بیت در بیان پوشاندن اسرار از اغیار است . در دفتر پنجم مثنوی ابیات 2238 تا 2240 آمده :

بر لبش قفل است و در دل رازها / لب خموش و ، دل پر از آوازها

عارفان که جام حق نوشیده اند / رازها دانسته و پوشیده اند

هر که را اسرار کار آموختند / مُهر کردند و دهانش دوختند ]

شرح و تفسیر غزل 7                     شرح و تفسیر غزل 9