بیان آنکه هر کس را نرسد مثل آوردن در کار الهی | شرح و تفسیر

آن مَثَل آوردن ، آنِ حضرت است / که به علمِ سِرّ و جَهر او آیت است

مثا آوردن در توصیف و بیانِ یک مطلب ، تنها سزاوار حق تعالی ( و بندگان صالح ) اوست چرا که او در علومِ نهان و عیان ، نشان و آیتی است مسلّم . [ منظور از آیت بودن خدا در نهان و عیان اینست که علمِ خدا محیط بر جمیعِ موجودات است و هیچ چیز از او غایب نیست از اینرو مثال آوردن زیبندۀ اوست و لاغیر . چنانکه در سورۀ حَشر ، آیه 21 می فرماید « … و مثل ها برای مردم می آوریم باشد که اندیشه کنند » ]

تو چه دانی سِرِ چیزی تا تو کَل / یا به زلفی یا به رُخ آری مَثَل ؟

تو آدم کچل ( در اینجا یعنی کسی که فاقد فضل و کمال است ) از سرّ و حقیقتِ انبیاء چه اطلاعی داری که مانندِ عارفانِ حقیقت بین به طریقِ مثل حرف می زنی و یا مثلاََ زلف و رخسار را بصورت تمثیلی بیان می کنی ؟ ( کَل = به قرینه زلف در مصراع دوم به معنی کچل است ، مجازاََ به معنی بی برگ و نوا و فاقد سرمایه های روحیِ فضل و کمال و علم و معرفت است ) [ این بیت نیز در نقدِ اهلِ تقلید است . عارفان حقیقی در تفهیم مطلب ، با مثل از خط و خال و لب و ابرو و زلفِ حضرت حق سخن می گویند که امثالِ آنان مناسب و به موقع است . امّا تو تقلیداََ به ضرب امثال می پردازی ولی در واقع کارِ تو تأویل است . ]

موسیی آن را عصا دید و ، نبود / اژدها بُد ، سِرِ او لب می گشود

با اینکه حضرت موسی (ع) از پیامبرانِ برجستۀ الهی بود . آن آیتِ بزرگ الهی ( اژدها ) را فقط به صورتِ یک چوبدستی دید . در حالی که باطناََ آن ، یک اژدها بود و چون عیاناََ به صورت یک اژدها در می آمد ، رازِ وجودش بر همگان آشکار می شود . [ اشاره به آیه 17 تا 21 سورۀ طه « و ای موسی آن چیست که به دستِ راست داری ؟ گفت : چوبدستی من است که بر آن تکیه می زنم و بدان گوسفندانم را می رانم و برگِ درختان را فرو می ریزم و نیازهای دیگرم را بدان برمی آورم . خدا گفت : ای موسی ، این چوبدستی را بیفکن . موسی آن را از دست بیفکند و ناگاه چوبدستی ، مار شد و به رفتار آمد . خدا گفت : بگیرش و مترس که ما آن را به سِرشتِ آغازینش بازبریم » خوارزمی گوید : موسی کلیم الله از سرّ چوبی آگاه نبود . زیرا که موسی ، عصای خود را چوبی پنداشت و از سرّ او که اژدها بود خبر نداشت . چون چشمِ موسی در معرفتِ چوبی فروماند قیاس کن چشمِ موش از اسرارِ حقایق اشیاء چه داند . ]

چون چنان شاهی نداند سِرِ چوب / تو چه دانی سِرِ این دام و حُبوب ؟

در جایی که شاهِ معرفتی چون موسایِ نبی از راز و حقیقـتِ یک چوب (عصای خود)خبر نداشته باشد . تو از رازِ این دام و دانه چه خبر داری ؟ [ شاید دام و دانه اشاره به قضا و قدر الهی باشد ( المنهج القوی ، ج 2 ، ص 375 ) ]

چون غلط شد چشمِ موسی در مَثَل / چون کند موشی فضولی مُدّخَل ؟

در جایی که چشمِ حقیقت بینِ موسای نبی ، در شناختِ حقیقت و حالِ یک چوب دجارِ اشتباه می شود . یک موشِ حقیر و فضول چگونه می تواند بدان سوی ، نقبی بزند و خود را به سرّ و حقیقت آن وارد کند ؟ [ مُدّخَل = جای داخل کردن ، محل وارد کردن / مثل = در این بیت به معی صفت و حال است ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 1077 ) ]

آن مثالت را چو اژدرها کند / تا به پاسخ جزو جزوت بَرکَند

خداوند مثال ها و سخنان باطلِ تو را در روزِ رستاخیز به صورتِ اژدها درمی آورد تا در جواب و جزای آن مثال ها و سخنان ناروا ، اعضای وجودت را پاره پاره کند . [ بزرگان عرفا و حکما به تجسم ملکوتی اعمال عقیده دارند . بدین معنی که گفتار و رفتار و کردار آدمی در عالمِ مثال ، تجسم می یابد . اعمالِ نیک به صورتِ باغ و راغ و جنّت و اعمال بد به شکل مار و مور و عقرب متخیّل می گردد . مولانا در مثنوی به کرّات ، مسئلۀ تجسمِ ملکوتی اعمال را موردِ تأکید قرار داده است . به شرح بیت 1690 دفتر اوّل و شرح بیت 2589 دفتر اوّل و شرح ابیات 1412 به بعد دفتر دوم رجوع شود . ]

این مثال آورد ابلیسِ لعین / تا که شد ملعونِ حق تا یوم دین

ابلیس ملعون اینگونه مثال ها را دستاویز خود ساخت و در نتیجه تا روزِ قیامت موردِ لعنت خدا قرار گرفت . [ ابلیس به ظاهر امر نگاه کرد و خود را برتر از حضرت آدم (ع) دید . چنانکه آیه 12 سورۀ اعراف و آیه 76 سورۀ ص ، به این مطلب اشاره شده است . رجوع شود شرح بیت 1285 دفتر اوّل . مصراع دوم اشاره دارد به آیه 78 سورۀ ص « و لعنت من بر تو تا روزِ قیامت حتمی است و برقرار » ]

این مثال آورد قارون از لِجاج / تا فرو شد در زمین با تخت و تاج

قارون هم از روی ستیزه و عنادِ خود ، اینگونه مثل ها را مستمسکِ خود کرد تا اینکه با تخت و تاجش به اعماقِ زمین فرو رفت . [ قارون = شرح بیت 864 دفتر اوّل ]

این مثالت را چو زاغ و بوم دان / که ازیشان پست شد صد خاندان

اینگونه مثل های خود را باید مانندِ زاغ و جغد ، شوم بدانی که بر اثرِ شومی آنها ، صدها خاندان از هم پاشیده و تباه شده است .

مثل ها زدن قوم نوح به استهزا ، در زمان کشتی ساختن

نوح اندر بادیه کشتی بساخت / صد مَثَل گُو از پَیِ تَسخُر بتاخت

این بیت و سه بیت بعدی ، شرح و اقتباسی است لطیف از آیه 38 سورۀ هود « و نوح به ساختن کشتی پرداخت و هر گاه کسی از قومش بر او می گذشت . وی را مسخره می کرد و نوح در پاسخِ آنان می گفت : اگر امروز شما ما را مسخره می کنید ما هم روزی شما را به سُخره گیریم . همانطور که شما امروز ما را موردِ استهزاء قرار می دهید »

معنی بیت : نوح در بیابان کشتی می ساخت و از میانِ قومِ او صدها نفر از این نوع مثل آوران برای مسخره کردنِ او بدان جانب شتافتند .

در بیابانی که چاهِ آب نیست / می کند کشتی ، چه نادان ابلهی ست

قومِ لجوجِ نوح می گفتند : این (نوح) چه آدمِ احمقی است که در بیابانی که چاهِ آب ندارد . دارد کشتی می سازد .

آن یکی می گفت : ای کشتی بتاز / و آن یکی می گفت : پَرّش هم بساز

یکی دیگر از آن میان به طریقِ تمسخر می گفت : آهای کشتی تندتر حرکت کن و آن دیگری می گفت : برای کشتی ات بال و پری هم قرار بده تا پواز کند .

او همی گفت : این به فرمانِ خداست / این به چَربَک ها نخواهد گشت کاست

نوح در پاسخ آن ستیزه گران می گفت : این کشتی به فرمانِ خدا ساخته می شود . و مطمئن باشید که ساختِ این کشتی با مسخره بازی شما نیمه تمام نخواهد ماند . ( چَربَک = دروغ ، بهتان ، سخنی که به صورت تمسخر به کسی بگویند ) [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 37 سورۀ هود « زیر نظر ما و به دستور ما کشتی بساز … » ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر حکایت بعد