دگر بار استدعای شاه از ایاز که تأویل کار خود بگو | شرح و تفسیر

هست احوالِ تو از کانِ نُوی / تو بدین احوال کی راضی شوی ؟

احوالِ تو از معدنِ تازه ای است . یعنی حالِ تو دائماََ تازه و با نشاط است . تو به احوالِ سطحی و ظاهری کی راضی می شوی ؟ [ حال عارف تازه و دائم التجدّد است . زیرا عرفان ملازم لطافت و انعطافِ حال است . چنانکه تصلّب و تعصّب قرین انجماد و خشک مغزی . ]

هین حکایت کن از آن احوالِ خَوش / خاک بر احوال و درس پنج و شَش

اینک از احوال لطیف خود حکایت کن . خاک بر سرِ احوالِ سطحی و دروس ظاهری . [ مراد از «پنج» حواس پنجگانه و مراد از «شش» جهات ششگانه است . و این دو جزو کمیّات است و کمیّات از ویژگی های لازم دنیا . «پنج و شش» در اینجا کنایه از دنیا و محسوسات است . پس روی هم رفته مراد از «درس پنج و شش» علوم و دروسی است که انسان را فقط با ظواهر پدیده ها آشنا می سازد و هیچ حرکتی به سویِ کنه پدیده ها نمی انگیزد . ]

حالِ باطن گر نمی آید به گفت / حالِ ظاهر گویمت در طاق و جفت

انقروی «طاق و جُفت» را در اینجا «روشن و آشکار» معنی کرده است که بر این معنی می توان این بیت را اینگونه تفسیر کرد : گرچه حالِ باطن در سخن نمی گنجد . ولی حالِ ظاهر را می توانم با تمام جزئیاتش شرح دهم ( شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 1114 ) .

که ز لطفِ یار تلخی های مات / گشت بر جان خوشتر از شِکَّر نبات

«مات» ممکن اصطلاح معروف شطرنج باشد به معنی باختن و مراد از آن در اینجا بلاها و محنت هایی است که در طریق وصال بر سالک عارض می شود . در اینصورت معنی بیت اینست : زیرا به سبب لطف و احسان دوست ، تلخی های محنت و بلا بر جان شیرین تر و دلنشین تر از نبات می آید . و اگر «مات» به معنی «مرگ» باشد در این صورت معنی بیت اینست : زیرا به سبب لطف و احسان دوست ، تلخی های مرگ بر جان آدمی شیرین تر و دلنشین تر از شیرینی است .

ز آن نبات ، ار گَرد در دریا رود / تلخیِ دریا همه شیرین شود

حتّی اگر گَردی از آن نبات به دریا برود همۀ تلخی های دریا شیرین می گردد . [ بر اثر شیرینی حالِ عارف ، همۀ بلایای تلخ بر او شیرین شود و با زبان قال و حال بر هر بلا مرحبا گوید . ]

صد هزاران احوال آمد همچنین / باز سویِ غیب رفتند ای امین

ای درستکار ، احوالِ بسیاری از این قبیل می آید و بارِ دیگر به سویِ غیب باز می گردد . یعنی احوال خوش معنوی در دسترس همگان قرار می گیرد . ولی اکثر مردم از این فرصت بهره نمی جویند : مولانا در ابیات 1951 تا 1954 دفتر اول فرمود :

گفت پیغمبر که نفحت های حق / اندرین ایّام می آرَد سبق

گوش و هُش دارید این اوقات را / دررُبایید این چنین اوقات را

نفحه آمد مر شما را دید و رفت / هر که را می خواست جان بخشید و رفت

نفحه دیگر رسید ، آگاه باش / تا از این هم وانمانی ، خواجه تاش

حالِ هر روزی به دی مانند نی / همچو جُو اندر روش ، کِش بَند نی

حالِ هر روز شبیه به دیروز نیست . درست مانند آب جُوی که دائماََ در حالِ جریان است و توقفی ندارد .

شادیِ هر روز از نوعی دگر / فکرتِ هر روز را دیگر اثر

شادمانیِ هر روز نوع دیگر است . و اندیشۀ هر روز خاصیّت و اثری دیگر دارد . [ در تفکر متعالی مولانا جهان و همۀ پدیده ها آن به آن در حال تغییر و گذار از صورتی به صورتی دیگرند . جامۀ کهنه و ژنده را بر می کنَند و جامه ای نو می پوشند و این خلع و لَبس تا نفخِ صور می رود . توضیح بیشتر در شرح بیت 1142 دفتر اول آمده است . ]

مثل تنِ آدمی به مهمانخانه و اندیشه های مختلف به مهمانان

هست مهمانخانه این تن ای جوان / هر صباحی ضَیفِ نو آید دوان

ای جوان جسم تو مانند مهمانخانه ای است که در هر پگاه ، مهمانان تازه ای شتابان بدان درمی آیند . ( ضَیف = مهمان ) [ در این تمثیل ، تن آدمی به مهمانخانه و اندیشه ها و خواطر به مهمان تشبیه شده است . هر روز مهمانان تازه ای بدان خانه درمی آیند و مهمانان دیروزین می روند . ]

هین مگو کین مانَد اندر گردنم / که هم اکنون باز پَرّد در عدم

مبادا بگویی : این مهمان روی دستم ماند . زیرا او نیز اینک رهسپار دیار نیستی می شود . [ اگر خاطر و اندیشه ای در این لحظه به قلبت خطور کرد بلافاصله با ورود خاطر و اندیشۀ دیگر محو می شود . ]

هر چه آید از جهانِ غَیب وَش / در دلت ضَیف ست ، او را دار خَوش

هر چه که از جهان غیب بر دل تو ر سد . آن را به منزلۀ مهمان بدان و محترمش دار . [ مراد از «جهان غیب وَش» جهان برین و یا عالم عِلوی است . مولانا به مناسبت آنکه گفت باید خواطر رحمانی را که همچون مهمان به سرای قلب درمی آیند گرامی داشت بخش بعدی ( حکایت بعدی ) را می آورد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد