وصیّت پادشاه به سه پسرش که به فلان قلعه مروید | شرح و تفسیر

هر یکی از دیگری اِستوده تر / در سَخا و در وَغا و کرّ و فَرّ

هر یک از آنان در بخشندگی و جنگاوری و شکوهمندی پسندیده تر از دیگری بود . [ اِستوده = ستوده ، نکو و پسندیده / وَغا = جنگ و پیکار ]

پیشِ شَه ، شه زادگان اِستاده جمع / قُرَّةُ العِینانِ شَه ، همچون سه شمع

هر سه شاهزاده که نورِ دو چشم شاه محسوب می شدند مانند سه شاخه شمع نورانی در حضور شاه کنار هم ایستاده بودند . [ قُرَّةُ العَین = نور دیده ، در اصل به معنی خشکی چشم است ]

از رَهِ پنهان ز عَینَینِ پسر / می کشید آبی نخیلِ آن پدر

درخت وجود پدر (شاه) از دو چشم آن سه پسر مخفیانه آبیاری می شد . ( نخیل = نخل ، در اینجا مطلق درخت ) [ «عین» در عربی به معنی چشم و چشمه آمده است . در مصراع اوّل این بیت مراد «چشم» است و در مصراع دوم «کشیدن آب» به معنی «چشمه» آمده است . ]

تا ز فرزند ، آبِ این چشمه شتاب / می رود سویِ ریاضِ مام و باب

از وجودِ فرزند ، آب این چشمه می جوشد و شتابان به باغ های وجود مادر و پدر جاری می شود . یعنی وجود پدر و مادر همچون باغی مصفّاست . همانطور که باغ های طبیعی از آب رشد و بالنده می شوند . باغ وجود پدر و مادر نیز از جویبار فرزندان سبز و خرّم است . [ مام = مادر / باب = پدر ]

تازه می باشد ریاضِ والِدَین / گشته جاری عینشان زین هر دو عَین

باغ وجود پدر و مادر از چشمه ای که از دو چشم فرزند جاری می گردد تازگی و نشاط می یابد . ( ریاض = باغ ها ، گلشن ها ، جوع روضه ) [ در مصراع دوم «عین» اوّل به معنی چشمه ، و «عین» دوم به معنی چشم است . ]

چون شود چشمه ز بیماری علیل / خشک گردد برگ و شاخِ آن نخیل

اگر آن چشمه به سبب بیماری سُست و ناتوان گردد . برگ ها و شاخه های آن درخت نیز می خوشد . یعنی هر گاه برای فرزندان عارضه و سانحه ای رُخ دهد . پدر و مادر نیز پژمرده و غمین می گردند .

خشکیِ نخلش همی گوید پدید / که ز فرزند آن شجر نم می کشید

خوشیدگی آن درخت ، آشکارا می گوید که آن درخت از وجود فرزند آبیاری می شده است .

ای بسا کاریزِ پنهان ، همچنین / مُتَّصل با جانتان ، یا غافلین

ای غفلت زدگان ، چه بسا قنات هایی که در نهان با جانِ شما متّصل است . [ کاریز = قناتِ آب ]

ای کشیده ز آسمان و از زمین / مایه ها ، تا گشته جسمِ تو سَمین

ای کسی که از آسمان و زمین مایه هایی گرفته ای تا جسمت چاق و فربِه گردد . ( سمین = چاق ، فربه ) [ مولانا در دوبیت اخیر به این مسئله اشاره کرده که وجود آدمی از حیث جسمی و روحی روابط آشکارا و نهانی با کلِّ کائنات دارد و از همۀ آنها تأثیر می پذیرد . تأثیرات اشعۀ کیهانی بر حال و سِگالِ آدمیان یکی از این نمونه هاست . ]

عاریه ست این ، کم همی باید فشارد / کآنچه بگرفتی ، همی باید گُزارد

همۀ اعضای بدن جنبۀ عاریتی دارد . یعنی آنچه مربوط به جسم و جسمانیّت است تماماََ غیر اصیل است . و کمتر باید بدان دلبستگی پیدا کرد . زیرا هر چه از دنیا برگرفته ای و بوسیلۀ آن جسم را پرورده ای باید پس بدهی [ کم همی باید فشارد = یعنی متاع دنیا را نباید اینقدر سفت و سخت بگیری ، خلاصه اینقدر به دنیا و مظاهر دنیوی دلبسته و وابسته مباش . ]

جز نَفَختُ ، کآن ز وهّاب آمده ست / روح را باش ، آن دگرها بیهُده ست

بجز روح که نفخۀ خداوند بسیار بخشنده است . یعنی همۀ امور مادّی و دنیوی جنبۀ عاریتی و گذرا دارد مگر روح الهی انسان که شایسته است آدمی بدان توجّه داشته باشد . پس به کار روح بپرداز که همۀ امور غیر معنوی بیهوده است . [ وَهّاب = صیغۀ مبالغه است به معنی بسیار بخشنده ، از اسماء الهی است / نَفَختُ = دمیدم ، اشاره است به آیات 29 سورۀ حِجر و 72 سورۀ ص که از دمیدن روح الهی در کالبد آدمی خبر می دهد . ]

بیهُده نسبت به جان می گویمش / نی به نسبت با صنیعِ مُحکمش

ظاهراََ از مولانا سؤال شده که خداوند خلثت عبث و بیهوده ندارد پس چرا جسم و جسمانیّات را بیهوده می خوانی ؟ مولانا جواب می دهد : اینکه گفتم بجز روح و امور روحانی همۀ امور بیهوده است . آن را مطلق مشمار . بلکه منظورم اینست که جسم و امور جسمانی نسبت به مقام شامخ روح بیهوده است نه نسبت به ساختمان استوار و خلل ناپذیر خود . ( صنیعِ محکم = مصنوع استوار ، ساختمان محکم ) [ مظاهر صُنع الهی هر کدام در حدر خود عزیز و شریف اند . امّا مراتب ارزشیِّ آنها را نیز نباید فراموش کرد . ]

شرح و تفسیر بخش بعد