فرق میان دعوت شیخ کامل و سخن ناقصان فاضل | شرح و تفسیر

جهد کن تا مست و نورانی شوی / تا حدیثت را شود نورش رَوی

بکوش تا مست و نورانی شوی . تا نورِ شیخ ، کلام تو را سیراب کند . یعنی کلام تو از نور هدایت انسان کامل آکنده می شود و خاصیّت آن را پیدا می کند . [ رَوی = سیراب کننده ]

هر چه در دوشاب جوشیده شود / در عقیده طعمِ دوشابش بُوَد

برای مثال ، هر چیزی را ( از قبیل هویج و سیب و بِه و گردو ) در شیرۀ انگور با خرما بجوشانند . مربایی که از آن به دست می آید طعم آن شیره را می دهد . ( دوشاب = شیرۀ انگور و خرما / عَقیده = شیرۀ غلیظ و سفت ، منظور از آن در اینجا مربّاست ) [ هر گاه سالک در انوار هدایت و ولایت انسان کامل مستغرق گردد . احوال و اقوالِ او خاصیّت روحانی او را می گیرد . ]

از جَزَر ، وز سیب و بِه ، وز گِردَکان / لذَّتِ دوشاب یابی تو از آن

از هویج و بِه و سیب و گردو ، طعمِ شیره خواهی یافت . [ جَرَز = هویج / گِردَکان = گِردو ]

علم اندر نور چون فَرغَرده شد / پس ز علمت نور یابد قومِ لُد

وقتی که علم در نورِ حقیقت پرورده شود . حتّی ستیزه گران معاند نیز از علمِ تو کسب نور می کنند . یعنی اگر علومِ مکتسبِ تو با نورِ یقینِ انسان کامل درآمیزد کلامت بقدری نافذ و گیرا می شود که حق ستیزان متعصّب نیز از آن علوم فیض می برند و قلبشان نورانی می گردد . [ فَرغَرده = پرورده / لُد = دشمن سرسخت / قومِ لُد = تعبیری است از آیه 97 سورۀ مریم « ما حقایق قرآن را بر زبان تو (محمّد) آسان کردیم تا بدان پرهیزگاران را بشارت دهی و ستیزه گران سرسخت را بیم دهی » ]

هر چه گویی ، باشد آن هم نورناک / کآسمان هرگز نبارد غیرِ پاک

زآن پس هر چه تو بگویی سخنانت نورانی شود . یعنی کلامت نورِ هدایت پیدا کند . زیرا که مثلاَََ آسمان پاک ، چیزی جز آبِ پاک نبارد .

آسمان شو ، ابر شو ، باران ببار / ناودان بارِش کند ، نَبوَد به کار

حال که چنین است تو نیز آسمان شو . ابر شو و باران ببار . هر چند از ناودان هم آب فرو می ریزد . اما بکار نمی آید یعنی به درد نمی خورد . [ مولانا در این بیت و ابیات بعدی تمثیلی را بیان کرده که ظاهراََ در بیان تفاوت شیخ کامل و شیخ ناقص است اما در باطن ، روانشناسی دقیقی است از انسانها . بطور کلّی دو نوع اندیشور داریم . یکی اندیشوری که اندیشه هایش طوطی وار و بی پشتوانه است و «ناودان» روشن ترین تمثیل برای تحلیل شخصیتی این گروه است . و در مقابل اینان گروه اندکی از اندیشوران اند که تفکر و خِردورزی در آنان ذاتی است بطوری که از کمترین علمی که کسب می کنند بهترین نتایج علمی و معرفتی را به جوامعِ بشری عرضه می دارند . در واقع هاضمۀ گروه اوّل ، علیل و ناتوان است و هاضمۀ فکری گروه دوم ، سالم و نیرومند . ]

آب اندر ناودان عاریتی ست / آب اندر ابر و دریا فطرتی ست

آب در ناودان جنبۀ عاریتی دارد و آب در ابر و دریا جنبۀ ذاتی و فطری .

فکر و اندیشه ست مثلِ ناودان / وَحی و مکشوف است ابر و آسمان

فکر و اندیشه مانند ناودان است و وحی و مکاشفاتِ روحی مانندِ ابر و آسمان . ( وَحی = شرح بیت 1461 دفتر اوّل ) [ منظور بیت : کسانی که در شناخت حقیقت به الهاماتِ ربّانی و اشراقاتِ قلبی توجه می کنند علمشان بر رُسته وجودشان است و آنان که در تحرّی حقیقت فقط به نظریات توجه می کنند علمشان بربسته و عاریتی است . ]

آبِ باران باغِ صد رنگ آورد / ناودان همسایه در جنگ آورد

آب باران باغ رنگین پدید می آورد در حالی که ناودان سبب نزاع با همسایه می شود .

خر دو سه حمله به روبه بحث کرد / چون مُقَلِّد بُد ، فریبِ او بخَورد

مولانا پس از ایراد نکات به ادامۀ حکایت بازمی گردد و می گوید : خر دو سه بار با روباه بحث کرد . ولی چون مقلِّد بود ، فریب روباه را خورد . [ حمله = بار ، دفعه ]

طَنطَنه اِدراکِ بینایی نداشت / دَمدَمه روبه بر او سَکته گماشت

چون خر شوکت و جلالِ معرفت نداشت . نیرنگ روباه او را ساکت کرد . یعنی خر نتوانست در برابرِ او چیزی بگوید . [ طَنطَنه = شکوه و جلال / دَمدَمه = نیزنگ و افسون ]

حرص خوردن آنچنان کردش ذلیل / که زبونش گشت با پانصد دلیل

حرص خوردن چنان خر را خوار و زبون کرد که با آنکه دلایل فراوانی در اثباتِ سخنانش داشت با این حال مغلوبِ روباه شد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد