شرح حال شیخ محمد سررزی و کرامات او | شرح و تفسیر

بود افطارش سَرِ رَز هر شبی / هفت سال او دایم اندر مطلبی

هر شب با سَرِ چوب درخت انگور (یا برگ آن) افطار کرد . و هفت سال ، مدام دنبالِ مطلبی می گشت . [ رَز = درخت انگور ، تاکستان ]

بس عجایب دید از شاهِ وجود / لیک مقصودش جمالِ شاه بود

او از حضرت شاهِ وجود (خداوند متعال) شگفتی های بسیار دید . لیکن مقصود او دیدن جمالِ آن شاه حقیقی بود . [ در دوران عُمرش تجلیّات بسیاری از حضرت حق دیده بود . ولی مقصودِ او دیدار آن شاه خوش لقاء بود . به سخنی دیگر به تجلیّات افعالی و صفاتی حضرت حق قانع نبود بلکه می خواست به شهود تجلّی ذاتی برسد . ]

بر سَرِ کُه رفت آن از خویش سیر / گفت : بنما ، یا فتادم من به زیر

آن پارسا که از وجودِ جزیی و هستی موهوم خود سیر شده بود بر فراز کوه رفت و چنین گفت : خداوندا ، یا ذاتت را به من نشان بده . یا خود را از این بالا به پایین می اندازم .

گفت : نآمد مهلتِ آن مَکرَمت / ور فرو افتی ، نمیری ، نکشمت

از جانب حق بدو ندایی رسید و گفت : هنوز موقع آن کرامت نرسیده است . اگر از کوه به پایین سقوط کنی نخواهی مُرد و من جانِ تو را نمی گیرم . [ مَکرَمت = بزرگی ، جوانمردی ]

او فرو افکند خود را از وَداد / در میانِ عمقِ آبی اوفتاد

آن پارسا از روی عشق و محبت ، خود را به پایین پرتاب کرد . اما در میان آب عمیقی افتاد .

چون نَمُرد از نَکس ، آن جان سیر مَرد / از فراقِ مرگ بر خود نوحه کرد

چون آن مردی که از جان گذشته بود با سقوط از کوه نمُرد . از نمردن خود متأسف شد و بر خویشتن گریست . [ نَکس = واژگونی ، سرنگون کردن ]

کین حیات او را چو مرگی می نمود / کار پیشش بازگونه گشته بود

زیرا این زندگی در نظرش مانند مرگ جلوه می کرد . و امور در نظرش وارونه شده بود . یعنی آنچه را که مردم حیات و خوشی می پنداشتند . او مرگ و ناخوشی می انگاشت .

موت را از غیب می کرد او کَدی / اِنَّ فی مَوتی حَیاتی می زدی

آن پارسا مرگ را از عالمِ غیب تکدّی می کرد . یعنی ملتمسانه مرگ خود را می خواست . و دائماََ می گفت : همانا زندگانی من در مرگ من است . [ کَدی = تکدّی ، گدایی کردن ]

موت را چون زندگی قابل شده / با هلاکِ جانِ خود یکدل شده

آن پارسا مرگ را همچون زندگی قبول کرده بود و با مرگ اُنس گرفته بود .

سَیف و خنجر چون علی ، ریحانِ او / نرگس و نسرین عدویِ جانِ او

او نیز مانند حضرت علی (ع) ، شمشیر و خنجر در نظرش مانند گُل و ریحان ، مطلوب و دلنشین بود . و گُلِ نرگس و نسرین دشمنِ جانش بود . [ اشاره است به بیتی منسوب به امام علی (ع) با این معنی : « شمشیر و دشنه به منزلۀ ریحانِ ماست . اَف بر گُلِ نرگس و مَورد ( = نوعی درختچه زینتی ) I

بانگ آمد : رَو ز صحرا سویِ شهر / بانگِ طرفه از برایِ سِرّ و جَهر

آن پارسا در حال ناله و زاری بود که ندایی نادر و شگفت انگیز از ورای نهان و آشکار رسید که از صحرا به شهر برو . [ طُرفه = تازه و شگفت ، نادر / از ورای سِرّ و جَهر = کنایه از عالم بی تعیّن غیب است ]

گفت : ای دانایِ رازم مو به مو / چه کنم در شهر از خدمت ؟ بگو

پارسا به خداوند عرض کرد : ای کسی که مو به مو رازِ درونم را می دانی . به من بگو که در شهر چه خدمتی کنم .

گفت : خدمت آنکه بهرِ ذُلِّ نَفس / خویش را سازی تو چون عبّاسِ دَبس

خداوند فرمود : خدمتِ تو اینست که برایِ انکسار و خوار کردن نَفسِ امّارۀ خود باید خویشتن را مانند عباس دَبس کنی . ( ذُلِّ نَفس = خواری نفس امّاره که موجبِ کمال روحی شخص شود ) [ در معرفی عباس دَبس چنین نوشته اند : نام مردی که به لطائف الحیل مشهور بود چنانکه در جامع الحکایات قصۀ او مسطور است . «دَوس» قبیله ای است از یمن و ابن عباس از همان قبیله بود . به هر تقدیر مراد از «عباس دَبس» در مثنوی کسی است که در گدایی شِگردهای مختلفی بکار بَرَد و سماجت نشان دهد . ]

منظور بیت : در راهّ انکسار نَفس باید با گرمی تمام کوشا باشی .

مدّتی از اغنیا زَر می ستان / پس به درویشانِ مسکین می رسان

باید مدّتی از توانگران زر و سیم بگیری و میانِ فقیرانِ بی نوا تقسیم کنی . [ مولانا به یکی از رسومِ دراویش قدیم اشارت دارد که بدان «پَرسه زدن» گویند . به معنی گدایی است که در اصطلاح صوفیان بدان پَرسه گویند . در ادوار گذشته ، دراویش در کوی و برزن می گشتند و اشعاری می خواندند و هر کس به میل خود چیزی در کشکولِ آنها می انداخت . و طبقِ سنّتِ صوفیانه ، موجودیِ کشکول میانِ فقرا تقسیم می شد . گاه نیز به فرمانِ پیر ، ملزم می شد که در کوی و برزن بگردد و اشعاری بخواند تا بدین وسیله خویِ کِبر و خودبینی در او کشته شود . البته برخی از فرقه های صوفیه ، پَرسه زدن را مجاز نمی دانند . ولی به هر حال سنّتِ پَرسه زنی از ره آوردهای راهیانِ بودایی است که به تصوّفِ اسلامی سرایت کرده است . مولانا با پَرسه زنی و دریوزگی به شدّت مخالف بوده است بلکه به مریدان سفارش می کرد که از دسترنجِ خود امرار معاش کنند . ]

خدمتت این است تا یک چند گاه / گفت : سَمعاََ طاعةََ ای جان پناه

تا مدّتی خدمتِ تو همین است . پارسا گفت : ای پناهِ جانها می شنوم و اطاعت می کنم . [ سَمعاََ طاعةََ = می شنوم و اطاعت می کنم ، بالای چشم ، به چشم ]

بس سؤال و بس جواب و ماجَرا / بُد میانِ زاهد و رَبُ الوَری

میان پارسا و پروردگار آفریدگان پرسش ها و پاسخ ها و گفتگوهای بسیار رَدّ و بَدَل شد . [ رَبُّ الوَری = پروردگار آفریدگان / وَری = آفریگان ، مخلوقات ]

که زمین و آسمان پُر نُور شد / در مقالات آن همه مذکور شد

بطوریکه زمین و آسمان به برکت آن سؤال ها و جواب ها و گفتگوها منوّر شد . در مقالات همۀ آن اسراری که خداوند به آن پارسا گفت ذکر شده است . [ شاید منظور از «مقالات» ، فیه ما فیه و معارف سلطان العلما باشد . زیرا در آن دو کتاب احوالِ شیخ محمّد سَررَزی آمده است . انقروی گوید : شاید مراد از «مقالات» ، تذکِرة الاولیاء باشد ( شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 848 ) ]

لیک کوته کردم آن گفتار را / تا ننوشد هر خَسی اسرار را

ولی من برای آنکه هر آدمِ پستی آن اسرار را نشنود . سخن را کوتاه می کنم . [ ننوشد = گوش نکند ، نشنود ، از مصدر نیوشیدن ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد