شرح و تفسیر غزل شماره 71 دیوان سعدی شیرازی

برادران طریقت ، نصیحتم مکنید / که توبه در ره عشق آبگینه بر سنگ است

ای هم مسلکان ، مرا نصیحت نکنید ، زیرا توبه کردن در راه عشق مثل رها کردن شیشه بر روی سنگ است . [ آبگینه = شیشه / طریقت = در لغت به معنی راه و روش و در اصطلاح تصوّف به مجموعۀ اعمالی گفته می شود که برای تصفیه و تزکیه روح سالکان انجام می گیرد تا سبب شناخت حق گردد . مانند ترک دنیا ، دوام ذکر ، توجه به مبدأ ، انزوا ، دوام طهارت و غیره . صوفیات معتقدند که هر کس باید علاوم اطاعت از شریعت ، طریقتی نیز اختیار کند . ]

دگر به خُفیه نمی بایدم شراب و سماع / که نیکنامی در دین عاشقان ننگ است

دیگر ضرورتی ندارد که پنهان شراب بنوشم و مخفیانه به آواز و سرود گوش دهم . زیرا در آیین عشّاق به شراب و سماع نپرداختن و نیکنام ماندن عار است . [ خُفیه = پنهانی ، مخفیانه ]

_ سماع = در لغت به معنی نغمه و آواز است و در اصطلاح صوفیه ، عبارت است از آواز خوش و آهنگ دل انگیز روح نواز و به طور مطلق قول و غزل و آنچه ما امروز از آن به موسیقی تعبیر می کنیم . که به قصد صفای دل و حضور قلب و توجّه به حق شنیده شود . تأثیر موسیقی در ذهن و درون انسان موضوعی نیست که محتاج شرح و بیان باشد به خصوص اگر در نظر بگیریم که صوفی عاشق و اهل دل و سر و کارش با تخیّلات زیبا و احساسات است و همواره می خواهد خود را نابود انگاشته ، در حق فانی گردد . برای ایجاد چنین حالتی و وصل به چنین عالَمی ، بهتر از موسیقی وسیلتی نمی توان یافت . سماع به محبّت و عاطفه قوّت می بخشد ، دل را نرم و احساسات را لطیف می کند . به تخیّلات شه پری می دهد تا به عالم لامکان و حضرت لایموت اوج می گیرد و ذهن اندک اندک کلمات و عبارات و اصوات و نغمات را فراموش می کند و از عالم اجسام به عالم ارواح می گراید و در آن عالم به سیر می پردازد ( فرهنگ اشعار حافظ ) .

چه تربیت شنوم ؟ یا چه مصلحت بینم ؟ / مرا که چشم به ساقی و گوش بر چنگ است

من که چشمم بر ساقی و گوشم بر نوای موسیقی است . نصایح تربیت کننده را نمی شنوم و مصلحت اندیشی نمی کنم . [ تربیت =پند و اندرز / مصلحت = خیر و صلاح / چنگ = از سازهای زهی قدیم که سری خمیده داشت و با انگشتان نواخته می شده است . ( واژنامۀ موسیقی ایران زمین ) ]

به یادگارِ کسی دامن نسیم صبا / گرفته ایم و ، دریغا که باد در چنگ است

دامن نسیم صبا را که پیام آور معشوق است ، برای حفظ خاطرۀ او در دست گرفته ایم . امّا افسوس که باد به دست داریم و کارمان بی حاصل است . [ یادگار = اثر و نشان و آنچه بر جای می ماند و یاد آنان را در خاطرها و اذهان نگاه می دارد / نسیم = بوی خوش / چنگ = دست ، پنجه و کف دست / باد در چنگ است = کنایه از کار بیهوده کردن ]

_ صبا = نسیمِ خوشی که به هنگامِ صبح در فصلِ بهار می وزد و سبب شکفتن گل ها و گیاهان می گردد و پیام آور عاشقان است . « در تذکرة اولیا مذکور است : صبا بادی است که از زیرِ عرش خیزد و آن در وقتِ صبح وزد . بادی لطیف و خنک است و در اصطلاح سالکان ، باد صبا اشارت است از نفحاتِ رحمانیه که از مشرقِ روحانیت می آید . » ( شرح اصطلاحات تصوّف ) . صبا یکی از عناصر فارسی است که در غزلیات سعدی فراوان آمده و به نام های نسیمِ سحر ، بادِ شمال و بادِ صبحگاهی از آن یاد شده است .

به خشم رفتۀ ما را که می بَرَد پیغام ؟ / بیا که ما سپر انداختیم ، اگر جنگ است

کیست که به یار به خشم رفتۀ ما این پیغام را برَد ؟ ای معشوق ، بازگرد و چنانچه سرِ جنگیدن داری ، ما مطیع و تسلیم هستیم . [ سپر انداختیم = کنایه از تسلیم شدن و مطیع گشتن ]

بکُش چنانکه توانی که بی مشاهده ات / فراخنای جهان بر وجود ما تنگ است

هر طور که برایت مقدور است ، ما را از میان بردار . زیرا اگر قرار باشد تو را نبینیم ، پهنۀ گیتی با تمام گستردگی برای وجود ما جای تنگی بیش نیست . [ مشاهده = دیدار / فراخنا = پهنه و عرصه ]

ملامت از دل سعدی فرو نشُوید عشق / سیاهی از حبشی چون رود ؟ که خود رنگ است

سرزنش ها رنگ مهر و دوستی را از دل سعدی نمی زداید . همانطور که رنگ سیاه حبشی به دلیل اصلی و ذاتی بودن زدوده نمی شود . [ ملامت = سرزنش / حبشی = منسوب به حبشه ، حبشه کشوری است در شرق افریقا که مردمش سیاه پوست هستند . ]

شرح و تفسیر غزل 70                      شرح و تفسیر غزل 72