مهمان شدن آن عاشق در مسجد مهمان کش | شرح و تفسیر

هیچ کس در وَی نخفتی شب ، ز بیم / که نَه فرزندش شدی آن شب یتیم

این مسجد طوری بود که شب ها هیچکس از ترس نمی توانست در آن بخوابد . زیرا اگر کسی در آنجا می خوابید . حتماََ می مُرد و بچه هایش یتیم می شدند .

بس که اندر وَی غریبِ عُور رفت / صبحدم چون اختران در گور رفت

بسیار پیش آمده بود که مردمِ غریب و بینوا ، شبی را در آنجا منزل می کردند . امّا صبح که می شد مانندِ ستارگان ، ناپدید می گشتند و در قبر مدفون می شدند . [ یعنی همانطور که ستارگان هنگامِ بامداد از چشمِ ما ناپدید می شوند ، آن آدم های بدبخت نیز بطورِ مرموزی می مُردند و از صفحۀ روزگار محو می شدند . ]

خویشتن را نیک از این آگاه کن / صبح آمد ، خواب را کوتاه کن

در اینجا مولانا برای هشدار به مستمعان جمله ای معترضه می گوید : ای متمعِ مثنوی معنوی ، بخوبی این نکته را دریاب که بامداد فرا رسیده و خواب را باید کوتاه کنی . [ تو نیز در این مسجد دنیا ساکنی که مهمانان خود را می کُشد . اَجَلِ تو به زودی فرا می رسد . پس لازم است که از خوابِ غفلت بدرآیی . ]

هر کسی گفتی که : پَریانند تُند / اندرو مهمان کُشان با تیغِ تُند

هر کسی در بارۀ آن مسجد نظری خاص داشت . عده ای می گفتند : در آن مسجد ، جنیّانِ چالاک و خشمگین ، مهمانان و تازه واردان را با شمشیرهای کُند می کُشند و بدین ترتیب با زجر و شکنجه هلاک می سازند .

آن دگر گفتی که : سِحرست و طلسم / کین رَصد باشد عدوِّ جان و خصم

عده ای دیگر می گفتند : در آن مسجد ، سِحر و طلسمی در کار است و در واقع آن مسجد ، مسجد نیست بلکه کمینگاهی است که دشمن در آن به انتظار نشسته تا مردم را بکُشد . [ سِحر = شرح بیت 277 دفتر اوّل و شرح بیت 841 دفتر سوم / طلسم = شرح بیت 573 دفتر سوم / رَصَد = مراقبت ، مراقب ، برخی از شارحان آن را در اینجا معادل سِحر و افسون گرفته اند ]

آن دگر گفتی که : بَر نِه نقشِ فاش / بر دَرَش ، کِای میهمان اینجا مباش

و آن دیگری گفت : بر سرِ درِ این مسجد علامتِ اخطار و هشداری بگذارید که مفهومش این باشد : ای مهمان در این مسجد اقامت نکن .

شب مَخُسپ اینجا اگر جان بایدت / ورنه ، مرگ اینجا کمین بگشایدت

یعنی بر سر درِ این مسجد باید این تابلو نصب شود : ای مهمان اگر دوست داری زنده بمانی و جان به سلامت بری . در این مسجد اقامت مکن و در آن نخواب . و اِلّا مرگ در کمینِ توست .

و آن یگی گفتی که : شب قفلی نهید / غافلی کآید ، شما کم رَه دهید

و یکی دیگر می گفت : شب ها درِ این مسجد را قفل کنید و بدین وسیله از ورودِ افراد بی اطلاع جلوگیری کنید .

مهمان آمدن در آن مسجد

تا یکی مهمان درآمد وقتِ شب / کو شنیده بود آن صیتِ عَجب

تا اینکه شبانگاه مهمانی به آن مسجد وارد شد که قبلاََ وصفِ آنجا را شنیده بود یعنی با علم به خطرناک بودنِ آن مسجد بدانجا وارد شد .

از برای آزمون می آزمود / ز آنکه بس مردانه و جان سیر بود

آن مهمانِ جسور برای آزمایشِ شجاعت و مردانگی خود بدانجا وارد شده بود . و یا می توان گفت : او برای آزمایشِ شایعاتی که پیرامونِ آن مسجد شنیده بود در آن مسجد حاضر شد تا صحّت و سقم آن را بشناسد . زیرا او صفتِ مردانگی و دلاوری داشت و به زندگی نیز علاقه ای نداشت .

گفت : کم گیرم سَر و اِشکمبه یی / رفته گیر از گنجِ جان یک حَبّه یی

او با خود می گفت : باید سر و شکم یعنی جسمِ خود را حقیر به حساب آورم و برای حفظِ آن اهمیتی قائل نشوم . فرض می کنم که از گنجینۀ روحانی ، دانه ای کم شود . یعنی جسم در مقایسه با عالمِ معنا ارزشی ندارد .

صورتِ تن گو : برو ، من کیستم ؟ / نقش ، کم نآید چو من باقیستم

آن مهمان با خود گفت : به جسم بگو من کیستم ؟ یعنی من که همین قالبِ جسمانی نیستم و چون روح من ، یعنی حقیقتِ من همیشه باقی است . هیچگاه قالب کم نمی آورم . [ از این بیت و ابیات مشابه دیگر مثنوی ظاهراََ بوی تناسخ شنیده می شود و این قبیل موارد سبب شده است که جمعی بی آنکه تدقیقِ لازم کنند مولانا را در سلکِ اربابِ تناسخ قرار دهند . در حالی که هیچیک از این موارد را نمی توان دالِ بر تناسخ مصطلح و مشهور دانست . به همین مناسبت لازم است بطور مجمل تعریف از تناسخ و اقسامِ آن بدست دهیم و آنگاه اعتقادِ کلّی مولانا را در باب بیان کنیم .

تناسخ = عبارت است از جدا شدن روح از بدن و انتقالِ آن به بدنی دیگر . تناسخ اقسامی دارد که بطور کلّی می توان آن را به دو قسم حقیقی و مجازی تقسیم کرد .

تناسخ حقیقی = یا تناسخ انفصالی و مُلکی و ناسوتی ، همان است که در تعریف تناسخ گفته شد . این همان تناسخ مشهور و مصطلح است . وجه تسمیه آن به انفصالی اینست که روح از بدنی جدا می شود و به بدنی دیگر تعلق می یابد . و وجه تسمیه آن به مُلکی و ناسوتی اینست که روح به قالب های متعددِ مادّی و عنصری تعلق می گیرد . این تناسخ ( تناسخ حقیقی ) و مصطلح از نظر اسلام ، مردود است و حکمای اسلامی دلائلِ متعددی در بطلانِ آن اقامه کرده اند که در کتب ایشان مسطور است ( آثار ملا صدرا و حاج ملا هادی سبزواری ) .

تناسخ مجازی = شامل تناسخ اتصالی ، ملکوتی و تمثّلی می شود . منظور از تناسخ اتّصالی اینست که با تحولات مختلفِ بدن به آن تعلق می گیرد و پس از مفارقتِ نهایی از بدن به بدنِ برزخی و یا مثالی تعلق می گیرد ( توضیح بدن مثالی در شرح بیت 1613 دفتر سوم و شرح بیت 1768 دفتر سوم و شرح بیت 3706 دفتر سوم ) . منظور از تناسخ ملکوتی ، تجسمِ اعمال و ملکاتِ انسانی است در عالمِ برزخ و قیامت ( شرح بیت 2791 دفتر سوم ) و امّا مقصود از تناسخ تمثّلی اینست که روح بصورت جسمانی متمثّل شود . ]

چون نَفَختُ بودم از لطفِ خدا / نفخِ حق باشم ، ز نایِ تن جدا

چون من به لطفِ حضرتِ حق ، نَفخه ای ربّانی بوده ام . پس هر گاه که از نایِ جسم نیز جُدا شوم ، باز همان نفخۀ الهی خواهم بود . ( نَفَختُ = دمیدم / نَفخ = ابن عربی نَفخ را عبارت می داند از اعطای قابلیت و استعداد به انسان تا بتواند مظهرِ تام و تجلیات الهی شود ( شرح فصوص الحکم ، ج 1 ، ص 58 ) ) [ اشاره است به آیات 71 و 72 سورۀ ص « یاد آر زمانی را که پروردگارت به فرشتگان همی گفت : من بشری آفرینم از گِل . چون آفرینشِ او را سامان دهم و به کمال آرم و از روحِ خود در او دَمم . بر او سجده آرید » . ]

تا نیفتد بانگِ نَفخَش این طرف / تا رهد آن گوهر از تنگین صدف

تا بانگِ نفخۀ الهی به این سو نرسد . یعنی جنبۀ جسمانی و مادّی انسان ، سزاوارِ آن نیست که مظهرِ تام و تمامِ حضرتِ حق شود ، بلکه انسان بواسطۀ جنبۀ الهی اوست که می تواند مظهرِ کاملِ حق گردد . تا اینکه گوهرِ روحِ مجرّد و لطیف از صدفِ تنگِ جسم رها شود .

چون تَمَنّوا موت گفت ، ای صادقین / صادقم ، جان را برافشانم بر این

خداوند در خطاب به قومِ یهود فرمود : اگر راست می گویید که عاشقِ حضرتِ حق هستید آرزوی مرگ کنید . اینک من ( مهمانی که قصد ورود به آن مسجد را داشت ) در عشق الهی صادقم و می خواهم جانم را نثارِ راهِ او کنم . [ اشاره است به آیه 6 سورۀ جمعه « به آنانکه بر آیینِ یهود رفته اند بگو : اگر گمان دارید که شما دوستانِ خدایید و نه دیگر مردم ، پس ارزوی مرگ کنید اگر راستگویانید » ]

شرح و تفسیر بخش بعد