در خواب دیدن فرعون به دنیا آمدن موسی را | شرح و تفسیر

از مُنَجّم بود در حکمش هزار / وز مُعَبّر نیز و ، ساحر بیشمار

هزار منجّم تحتِ فرمانِ فرعون بودند و نیز تعدادِ بیشماری خواب گزار و جادوگر . [ مُنَجّم = اختر شناس ، اختر نگار ، کسی که اختران و افلاک را بیشتر از جهتِ تأثیرِ آنان در زمین موردِ مطالعه قرار می دهد . و کارِ او تنجیم و صدورِ احکامِ نجومی است . او را نباید با هیئت شناس و کسی که با قواعدِ علمی در بارۀ ستارگان و افلاک و قوانین حاکم بر آن تحقیق می کند اشتباه کرد . ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 757 )

مُعَبِّر = خواب گزار ، تفسیر کنندۀ رویا ، علم تعبیر خواب یکی از شریف ترین علوم است و آن عبارت است از معرفت به احوالِ خواب ها و تعبیر و تفسیر آن . طبق مفاد آیه 21 سورۀ یوسف ، این علم را حق تعالی به حضرت یوسف (ع) عطا کرده است . در تعبیر خواب شرایطی وجود دارد که در کُتُبِ مربوطه آمده است . ( نفایس الفنون ، ح 3 ، ص 219 )

سِحر = در اصل به معنی برگرداندن است و ساحر با سِحرِ خود ، نظرها را از حق به باطل می گرداند و لباسِ حق بر باطل می پوشد . بیضاوی می گوید : مراد از سِحر فنی است که با استعانت از شیطان و تقرّب به او حاصل می شود . ولی کارهای اهلِ شعبده تسامحاََ نام سِحر به خود گرفته ، در حالیکه آن کارها سِحر نیست و شرعاََ مذموم محسوب نمی شود . سبب سِحر ، پنهان و درک آن برای اکثریتِ عقول دشوار است . و آن علمی است که در بارۀ معرفتِ احوالِ فلکی و اوضاعِ کواکب و رابطۀ آن با امور زمینی و موالید ثلاثه بحث می کند . این فن شرعاََ حرام است مگر برای دفعِ سِحر . ( کشاف اصطلاحات الفنون ، ج 1 ، ص 648 ) مؤلفان سِحر و علوم غریبه تألیفاتِ خود را در این باب عمداََ دشوار و مغلق نوشته اند تا هر کس و ناکسی از آن سر در نیاورد . چنانکه مَسلمۀ مَجریطی از بزرگان علوم غریبه در غایة الحکیم ، قواعدِ این فن را بسیار دشوار بیان کرده است . ]

مَقدمِ موسی نمودنش به خواب / که کُند فرعون و ، مُلکش را خراب

در عالَمِ رویا به فرعون خبر داده شد که بزودی حضرت موسی زاده خواهد شد و او و حکومتش را نابود خواهد کرد .

با مُعَبِّر گفت و ، با اهلِ نجوم / چون بُوَد دفعِ خیال و ، خوابِ شوم ؟

فرعون ، رویای خود را برای خواب گزاران و منجمان بازگو کرد و از آنها پرسید : چگونه می شود این رویا و خواب شُوم را خنثی کرد ؟

جمله گفتندش که تدبیری کنیم / راهِ زادن را چو رهزن می زنیم

همۀ منجمان و خواب گزاران گفتند : ای پادشاه ، تدبیری خواهیم اندیشید و راهِ زائیدن موسی را مانند راهزنان می بندیم .

تا رسید آن شب که مَولِد بود آن / رأی این دیدند آن فرعونیان

تا اینکه آن شب فرا رسید . آن شب ، آن شب ، شبِ انعقادِ نطفۀ حضرت موسی (ع) بود . آنها به اتفاقِ آراء این چاره را اندیشیدند . [ مَولِد = هم اسم زمان است و هم اسم مکان ، به معنی زمان زائیدن و مکان زائیدن . امّا در اینجا به معنی زمان انعقاد نطفه است ]

که برون آرند آن روز از پگاه / سوی میدان ، بزم و تختِ پادشاه

صبح زود ، تخت و بساط فرعون را در میدان شهر برپا کنند .

اَلصَّلا ای جمله اسرائیلیان / شاه می خواند شما را ز آن مکان

بانگ همی زنید که ای قومِ بنی اسرائیل ، فرعون همۀ شما را فرا می خواند . از مکان های خود برون آیید و بشتابید . [ اَلصّلا = شرح بیت 2278 دفتر اوّل ]

تا شما را رو نماید بی نقاب / بر شما اِحسان کند بهرِ ثواب

تا فرعون ، بی حاجب و مانع ، خود را به شما نشان دهد و برای ثواب به شما احسان کند .

کآن اسیران را بجز دوری نبود / دیدنِ فرعون ، دستوری نبود

زیرا بنی اسرائیل که اسیرِ قدرت و حکومتِ فرعون بودند . همیشه از او دور بودند و هیچگاه اجازه نداشتند که به حضور او برسند .

گر فتادندی به رَه در پیشِ او / بهرِ آن یاسه بخفتندی به رُو

تازه اگر بطور اتفاقی با فرعون برخورد می کردند . طبق قانون باید رُخسار بر خاک می نهادند . [ یاسه = یاسا ، رسم و قاعده ، قانون ]

یاسه این بُد که نبیند هیچ اسیر / در گه و بیگه لقایِ آن امیر

طبق قانونی که برای بنی اسرائیل وضع شده بود . هیچیک از افرادِ بنی اسرائیل که اسیر حکومتِ فرعون بودند . هیچگاه حق نداشتند به روی او نگاه کنند .

بانگِ چاووشان چو در رَه بشنود / تا نبیند ، رُو به دیواری کند

همینکه صدای نگهبانان و جارچیان فرعون را می شنیدند باید بلافاصله رو به دیوار می کردند تا چشمشان به او نیفتد .

ور ببیند رویِ او ، مُجرِم بُوَد / آنچه بتّر ، بر سرِ او آن رود

و اگر احیاناََ نگاهِ یکی از آنان به فرعون می افتاد . گناهکار به شمار می آمد و در اینصورت دچار بدترین کیفر می شد .

بودشان حرصِ لقایِ مُمتنع / چون حریص است آدمی فیما مُنِع

امّا بنی اسرائیل ، حریص بودند که چهرۀ فرعون را که دیدنش ممنوع بود مشاهده کنند . زیرا انسان نسبت به هر چیزی که بازش دارند حرص می ورزد . [ مصراع دوم اشاره است به مَثَلِ رایج « انسان به هر چیز که از آن بازداشته شود حریص می شود » ( البته منع بر دو گونه است : یکی منع تؤام با توجیه منطقی و علمی و دیگری ، منعِ تؤام با شدّت و سخت گیری های نابخردانه . بدون شک همۀ انبیاء و اولیاء نیز مردم را از زشتی ها بازمی داشته اند . امّا این منع ، پایه عقلی و منطقی داشت و در ضمیر آدمی ، نیرانِ میل به بدی ها خموش می شد . امّا نابخردان نیز مردم را از اموری منع می کنند و بی گمان ، این منع ، نایرۀ میلِ آنان را تیزتر می کند . ]