غزل شماره 6 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

از حمله های جُندِ او ، وز زخمه های تُندِ او / سالم نمانَد یک رَگت بر چنگِ ما ، بر چنگِ ما

از مضراب ها و زخمه های حملات سپاه عشق و ضربات پی در پی آن ، حتّی یک رگت بر چنگِ ما سالم نخواهد ماند . [ شخصیت عشّاق با زندگی های کلیشه ای و تقلیدی سازگاری ندارد . هر کس بخواهد با ما حشر و نشر کند باید خود را آماده انواع سختی ها و تلخی ها گرداند . ]

جُند = لشکر ، سپاه / زخمه = ضربه ، آسیب ، مضراب .

اوّل شرابی در کشی ، سرمست گردی از خوشی / بی خود شوی ، آنگه کنی آهنگِ ما ، آهنگِ ما

اگر می خواهی با ما عاشقانِ پاکباخته همراه شوی ، ابتدا باید شراب عشق را بگُساری و از شدّت خوشی سرمست شوی و سپس بی خویش گردی و آهنگ ما کنی . [ تا مست عشق نشوی نمی توانی همگام و همراه ما بشوی زیرا محافظه کارانِ عافیت طلب را با عاشقان بلاجُو کاری نیست . ]

زین باده می خواهی ، برو اوّل تُنُک چون شیشه شو / چون شیشه گشتی ، بر شکن بر سنگِ ما ، بر سنگِ ما

اگر شراب عشق را می خواهی ، نخست باید مانند شیشه نازک شوی . یعنی باید از هستی دروغین خود بکاهی . و چون هستی کاذب را از خود زدودی ، مانند شیشه نازک خواهی شد و آنگاه است که سنگِ وجود ما عشّاق می تواند تو را بشکند . یعنی هستی دروغین را از تو می گیرد و هستی حقیقی می بخشد .

[ تُنُک = نازک و لطیف / شیشه = در اینجا نماد هستی کاذب و دروغین آدمی است / سنگ = در اینجا اشاره به شخصیّت استوار و پا برجای عشّاق دارد . هستی کاذب سالک با سنگ وجود سرسخت عاشقان ، خُرد متلاشی می شود . ]

هر کآن مَیِ اَحمَر خورَد ، با برگ گردد ، برخورَد / از دل فراخی ها بَرَد دلتنگِ ما ، دلتنگِ ما

هر کس بادۀ سرخِ عشق را بنوشد ، توانگر گردد و از فیض عشق بهره برد . در نتیجه کسی که دلتنگ ما عشّاقِ پاکباخته شده ، از جهان معنوی و روحانی بهره ها بَرَد و دلتنگی هایش به شرح صدر و گشایش قلبی بَدَل گردد .

[ میِ احمر = شراب سرخ ، بادۀ ارغوانی / با برگ گردد = توانگر و مستفیض شود / برخورَد = برخوردار و متمتّع شود / از دل فراخی بُردن = از گشایش قلبی بهره مند شدن ، بُردن در اینجا به معنی بهره بردن و به دست آوردن است ]

بس جَرّه ها در جُو زند ، بس بربط شش تُو زند / بس با شهان پهلو زند سرهنگِ ما ، سرهنگِ ما

آنان که از بادۀ عشق سرمست شدند و از منِ کاذب خود گذشتند و به راه حضرت مولانا پیوستند ، سبوهای دل خود را در جویباران عشق در می آورند و آن را از آب حیات عشق پُر می کنند و کامل ترین ساز شادی و طرب را به ترنّم در می آورند و سرهنگانِ طریقت مولانا در شکوه و جلال با شاهان برابری می کنند . سرداران طریقت ما با شاهان پهلو می زنند .

جرّه = سبو ، کوزه / بربط = نوعی ساز که شبیه ساز عود است و با مضراب می نوازند . ظاهراََ ایرانی الاصل است و از دوران باستان در ایران رواج داشته است / بربط شش تُو = بربط شش سیمه / پهلو زدن = کنایه از برابری کردن و رقابت نمودن / سرهنگ = امیر و سردار ]

ماده است مرّیخِ زَمَن ، اینجا در این خنجر زدن / با مِقنَعه کِی تان شدن در جنگِ ما ، در جنگِ ما

حتّی سیاره مرّیخ که به باور قدما خدای جنگ است از پیکار با عاشقان پاکباخته ای که همراه و همدل حضرت مولانا هستند همچون زنان می ترسد . زیرا با بیم و هراس زنانه چگون می توان با عشّاق به رزم آمد ؟ وقتی جرأت و شهامت مردانه ندارید کی می توانید به جنگ ما عشّاق بیایید ؟ [ مولانا در این بیت ، مرّیخ جنگاور را به صورت زنی با روسری مجسّم کرده است . یعنی عاشق حق چنان هیبت و صولتی دارد که خدای جنگ نیز در برابرش از ترس می گریزد . ]

مرّیخ = از ستارگان منظومه شمسی است . مدار آن بین مدار زمین و مشتری است . بی گمان از اوّلین سیّاراتی است که بشرِ نخستین ، آن را کشف کرده است . زیرا رنگ سرخِ ویژۀ آن و درخشش فصلی آن ، مریخ را ستاره ای ممتاز نموده است . این ستارۀ سرخ در تصوّر اسطوره ای ایران و یونان و روم ، خدای جنگ بوده است (فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 728 / زَمَن = زمان ، روزگار / مِقنَعه = روسری زنانه / خنجر زدن = کنایه از جنگیدن و پیکار کردن .

گر تیغ خواهی تو ز خَور ، از بدر برسازی سِپَر / گر قیصری ، اندر گذر از زنگِ ما ، از زنگِ ما

اگر فرضاََ از حیث تسلیحات جنگی شمشیری از شعاع خورشید تهیه کنی که آن همه تیز و تند است . و اگر از قرص کامل ماه برای خود سپر فراهم آوری و اگر در صلابت و اقتدار ، امپراطور روم هم که باشی ، باز باید حتّی از غلامانِ ما عاشقان (یا از سربازان ما) نیز حذر کنی . چرا که عشق ، توان آفر ین است .

خور = خورشید / بَدر = قرص کامل ماه ، ماه شب چهاردهم / زَنگ = سیاه پوست ، کنایه از غلام و برده و یا شاید سرباز و سپاهی بنا به سیاق بیت . یعنی پایین ترین فرد عشّاق در شکوه و حشمت از امپراطور نیز بالاتر است .

اسحاق شو در نَحرِ ما ، خاموش شو در بحرِ ما / تا نشکند کشتیِّ تو در گَنگِ ما ، در گَنگِ ما

همچو اسحاق نبی آمادۀ قربانی شدن شو . در دریای عشق حضرت معشوق ساکن و بی حرکت شو . یعنی تمام هستی کاذب خود را در این دریای عشق محو کن تا مبادا کشتی روح تو در آب پهناور عشق حق تباه گردد . [ اگر در دریای عشق حق ، خودبین باشی ، کشتی روح خود را به تباهی و خرابی خواهی کشید . ]

نَحر = قربانی کردن ، ذبح کردن شتر / گَنگ = رود مقدس هندوان جاری در شمل هندوستان . لیکن در تعابیر مولانا به عنوان مطلق رود و یا آب پهناور بکار رفته است .

اسحاق = دومین پسر حضرت ابراهیم (ع) و برادر ناتنی اسماعیل (ع) است . چون مادر اسحاق ، ساره بود و مادر اسماعیل ، هاجر . اسحاق در عبری یعنی می خندد . و این نام از آن روست که وقتی فرشتگان ، به ابراهیم ولادت او را مژده دادند ، ساره ازشدّت شگفتی و شادی ، به خندیدن افتاد زیرا او در آن هنگام زنی کلان سال و فرتوت بود و امید نداشت که به پیرانه سر ، فرزندی آرد . مولانا در این بیت اسحاق (ع) را ذبیح دانسته است امّا در همه جای مثنوی ، اسماعیل (ع) را ذبیح دانسته است . شاید به این دلیل است که هر دو قول مستند به روایات معتبرست . در دفتر اوّل مثنوی ، بیت 227 فرماید :

همچو اسماعیل ، پیشش سر بِنِه / شاد و خندان پیشِ تیغش جان بده

و در دفتر سوم مثنوی ، بیت 2145 فرماید :

تن چو اسماعیل و ، جان همچون خلیل / کرد جان ، تکبیر بر جسم نبیل

شرح و تفسیر غزل 5                     شرح و تفسیر غزل 7