بیان آنکه عطای حق و قدرت موقوف قابلیت نیست | شرح و تفسیر

بلکه شرطِ قابلیّت دادِ اوست / داد ، لُبّ و قابلیّت هست پوست

بلکه شرطِ قابلیّت نیز از عطای اوست . یعنی قابلیّت و استعداد را نیز همو دهد . عطای حق مانند مغز است و قابلیّت و استعداد مانندِ پوست . [ مولانا در این دو بیت و ابیاتِ بعدی می گوید که جمیعِ مفاهیم انتزاعی و مجرّدی که انسان در برخورد با لایه ظاهری طبیعت به دست آورده و نام آن را «قانون» نهاده نمی تواند کُلِّ جهانِ هستی را تفسیر کند . مثلاََ قانونِ انتزاعی «علیّت» و «سبب و مسبّب» که آدمی خیلی بدان تکیه می کند و می بالد تنها می تواند در حیطه ای محدود کاربُرد داشته باشد و آدمی قهراََ نمی تواند با آن قانون ، رازهای پشتِ پردۀ جهانِ هستی را کشف و تبیین کند . چنانکه هدایت شخصی منحط و پُر قساوت از نظرِ اعتبارات رایج محال است امّا خداوند که مقلّب القلوب است اگر اراده فرماید با جذبه ای آن شخص را متحوّل می کند .

امّا اینکه مولانا گفته است عطایای الهی مشروط به داشتن قابلیّت نیست با این سخن ابن عربی که در نقد الفصوص ، ص 116 گفته « قابل ، عطایای الهی را دریافت نکند مگر به اندازۀ استعداد معیّن خود » چگونه سازگار می آید ؟

حکیم سبزواری می گوید کلامِ مولانا ناظر به مرتبۀ وحدت است نه کثرت . همان مرتبه ای که « خدا بود در حالی که چیزی با او نبود » و قهراََ در مرتبه مسئلۀ استعداد و قابلیّت مطرح نیست زیرا قابلیّت و استعداد فرع بر تحققِ عینی موجودات است ( شرح اسرار ، ص 366 ) .

انقروی گفته : اینکه مولانا می گوید عطایای حق مشروط به داشتن قابلیّت نیست . ناظر به فیض اقدس است نه فیض مقدس . در این مورد نیز اکبر آبادی و نیکلسون با سخنان انقروی موافق اند ( شرح کبیر انقروی ، ج 12 ، ص 525 )

ابن عربی خلقت عالم و کیفیت صدور موجودات را از طریق فیض تفسیر می کند و مراد از فیض در اینجا تجلّی حق است . او می کوید حضرت حق دو نوع تجلّی دارد :

فیض اقدس = عبارت است از ظهور حق به صورت اعیان ثابته در حضرت علم . در این مرتبه است که موجودات و استعدادهای شان در مرتبۀ علمِ حق ظهور می کنند . امّا هنوز به مرتبۀ تحققِ عینی نرسیده اند . این تجلّی و یا فیض از شوائب کثرت اسمائیه و نقایص امکانیه منزّه است .

فیض مقدس = آن تجلّی حق است که موجبِ ظهور خارجی موجودات و تحققِ عینی آنها می شود و هر موجود بر حسبِ استعداد مقدّر و معیّنِ خود در مرتبۀ پیش ( فیض اقدس ) لباس وجود می پوشد . پس استعداد و قابلیّت تجلّی حق را نیز حق عطا فرموده و فیض مقدس تابعِ فیض اقدس است .

اینکه موسی را عصا ثُعبان شود / همچو خورشیدی کفَش رَخشان شود

اینکه مثلاََ عصا در دست موسی (ع) به اژدها مبدّل می شود و کفِ دستش مانندِ خورشید می درخشد . ( ثُعبان = اژدها ) [ مصراع اوّل اشاره به آیه 107 سورۀ اعراف « پس بیفکند (موسی) عصای خود ، ناگهان اژدهایی حقیقی شد » و مصراع دوم اشاره به معجزۀ ید بیضا ( شرح بیت 3486 دفتر اوّل ) است . ]

صد هزاران معجزاتِ انبیا / کان نگنجد در ضمیر و عقلِ ما

خلاصه ، پیامبران معجزاتِ فراوانی داشته اند که در دل و عقل ما نمی گنجد .

نیست از اسباب ، تصریفِ خداست / نیست ها را قابلیّت از کجاست ؟

این معجزاتی که ذکر کردیم مقیّد به علل و اسباب نیست . بلکه از قدرتِ تصرّف خداوند پدید آمده است . عدم ها از کجا استعداد و قابلیّت دارند ؟ یعنی ندارند . [ تَصریف = دگرگون کردن ، تصرّف کردن در چیزی / منظور از «نیست ها» ماسِوَی الله است که بر حسب ظاهر «هست » اند . و بر حسب باطن «نیست» ]

قابلی گر شرطِ فعلِ حق بُدی / هیچ معدومی به هستی نآمدی

اگر داشتن قابلیّت و استعداد ، شرط کارهای حضرت حق بود . هیچ معدومی پدید نمی آمد . [ زیرا داشتن قابلیّت و استعداد ، فرع بر داشتنِ وجود است . مولانا در ابیات اخیر این نکته را بیان کرده که فعلِ الهی ، محدود و مقیّد به علل و اسباب نیست . بلکه جمیعِ ممکنات و موجودات بدون واسطه ، مستند است به قدرت حق . ]

سُنّتی بنهاد و اسباب و طُرُق / طالبان را زیرِ این اَزرَق تُتُق

خداوند در زیر این آسمان کبود برای طالبان سنّتی نهاده است . [ اَزرق = کبود ، آبی / تُتُق = چادر ، پردۀ بزرگ / اَزرق تُتُق = کبود پرده ، آبی چادر ، این تعبیری است از آسمانِ آبی / سنّت = به معنی راه و روش است . و در ترکیبِ قرآنی به قوانین ثابت و لایتغیّر حاکم بر جهان اطلاق می شود و مسلماََ فهمِ بیشتر این قوانین از حیطۀ افهام و عقولِ بشری خارج است . در قسمتی از آیه 43 سورۀ فاطر ، تغییر ناپذیری این قوانین تأکید شده است . « … پس هرگز سنّت خداوند تبدیل و تحوّل نپذیرد » امّا منظور مولانا از سنّت خداوند در اینجا ، آن اموری است که در مجرای عادی جاری است و ذهن بشر با آن اُنس و اُلفت دارد . مثلاََ طبعِ آتش سوزاننده است امّا گاه خداوند از روی حکمت این طبع معتاد را خرق می کند . چنانکه حضرت ابراهیم (ع) در آتش نسوخت و عیسی (ع) بدون پدر متولد شد . ]

بیشتر ، احوال بر سنّت رود / گاه قدرت ، خارقِ سنّت شود

بیشتر مواقع ، کارها در مجرای عادی آن انجام می شود امّا گاه قدرت الهی خرقِ عادت می کند . [ تا خلق از ساده اندیشی های به ظاهر عالمانۀ خود دست بردارند و قدرت و غلبۀ الهی را به زنجیر قانون «علیّت» تخته بند نکنند . ]

سنّت و عادت نهاده با مزه / باز ، کرده خرقِ عادت معجزه

خداوند ، سنّت و عادت جاریه را دلنشین ساخته است امّا معجزه بر خلافِ عادت معمول پدید آمده است . [ با مزه = لذیذ ، دلنشین ، و منظور اینست که مجاری عادی امور ، آدمی را تشویق می کند که بر حسب قابلیّت خود حرکت کند و به نتایجی مطلوب دست یازد . و چنانچه سنّتِ معتاد وجود نمی داشت کسی به فعالیّت و تکاپو راغب نمی شد . زیرا همه چیز را بی مقدمه طلب می کرد . ]

بی سبب گر عِز به ما موصول نیست / قدرت از عزلِ سبب معزول نیست

گر چه توفیق و سربلندی بدون عقل و اسباب به ما نمی رسد . امّا قدرتِ خداوند از کنار گذاشتن علل و اسباب ناتوان نیست .

ای گرفتارِ سبب بیرون مَپَر / لیک عزلِ آن مُسبِّب ظن مَبَر

ای کسی که اسیر اسبابی ، یعنی ای کسی که تخققِ امور را جز جز از راهِ اسباب ممکن نمی دانی مبادا پا از حیطۀ اسباب بیرون بگذاری . امّاخیال نکنی که حضرت مسبّب الاسباب هم مانندِ تو از کنار گذاشتن اسباب عاجز است . [ تو که به این یقین نرسیده ای که بدون اسباب معتاد هم ، امور جاری می شود باید همچنان بر رعایتِ اسباب بمانی . امّا دیگر خدا را هم مانند خویش عاجز مپندار زیرا او مسبّب الاسباب و مُفتّح الابواب است . ]

هر چه خواهد آن مُسبِّب آورد / قدرتِ مطلق سبب ها بر دَرَد

حضرت مسبّب الاسباب هر کاری را که اراده فرماید انجام می دهد . زیرا قدرت مطلق ، زنجیر علل و اسباب را از هم می گسلد .

لیک اغلب بر سبب رانَد نَفاد / تا بداند طالبی جُستن مراد

امّا غالباََ حضرت حق ، امور را از مجرای اسباب به انجام می رساند تا هر جوینده ای بداند که راهِ رسیدن به مقصودش پیدا کردن علل و اسباب آن است . ( نَقاد = به سر آمدن ، تمام شدن ) [ در غیر اینصورت مردم کار و بار را تعطیل می کردند و در گوشه ای می خزیدند و اجرای امور را بی تمهید قبلی و بطور دفعی درخواست می کردند . ]

چون سبب نَبوَد ، چه رَه جُوید مُرید ؟ / پس سبب در راه می باید پدید

اگر سبب در کار نباشد طالب برای رسیدن به مطلوب خود چه راهی را جستجو کند ؟ پس سبب باید در راه ، ظاهر و آشکار باشد .

این سبب ها بر نظرها پرده هاست / که نه هر دیدار ، صُنعش را سزاست

این علل و اسباب ، به منزلۀ حجاب هایی است بر چشمان مردم ، زیرا هر چشمی لیاقتِ دیدن تجلّیات الهی را ندارد . یعنی علل و اسباب ظاهری غالباََ موجب پوشیدگی حق از انظار عموم می شود . زیرا آنقدر در اسباب غرق می شوند که مسبّب الاسباب را شهود نمی کنند .

دیده یی باید ، سبب سوراخ کُن / تا حُجُب را برکنَد از بیخ و بُن

برای مشاهده کردن تجلّیات الهی ، چشمی لازم است که حجابِ اسباب را بشکافد . تا کلاََ حجاب ها را از ریشه و اساس برافکند . [ سبب سوراخ کُن = سوراخ کنندۀ سبب ]

تا مُسَبِّب بیند اندر لامکان / هرزه داند جهد و اَکساب و دکان

تا آن چشم ، حضرت مسبّب الاسباب را در عالَمِ غیب ببیند و سعی و اکتساب و دکان را بیهوده شناسد . ( اکساب = کسب ها ) [ این مقام به عارفانِ روشن بین تعلّق دارد که اسباب مانع از شهود مسبّب نشود . پس انسان کامل کسی است که در چنبر علل و اسباب ظاهری اسیر نشود . مراد از « جهد و اکساب و دکان » علل و اسباب است . ]

از مُسبِّب می رسد هر خیر و شَر / نیست اسباب و وسایط ای پدر

پدر جان ، هر خیر و شرّی از جانبِ حضرت مسبّب الاسباب می رسد . و این اسباب و واسطه ها . [ فعل «نیست» به بیت بعدی تعلّق دارد و در نتیجه معنی بیت این بیت با بیت بعد کامل می شود . ]

خرقه یی بر ریشِ خر چفسید سخت / چونکه خواهی برکنی

این اسباب و واسطه ها چیزی جز خیالی تشکیل یافته بر سر شاهراهی نیست . تا مرحلۀ غفلت مدّتی نیز دوام یابد . [ چون مولانا در ابیات اخیر نشان داد که مسبّب الاسباب ، حضرت حق است و روا نیست که آدمی به سبب درآویزد و مسبّب الاسباب را رها کند لذا حکایت بعدی را در بسط همین مطلب آورده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد