رجوع به قصۀ آن شخص که به او گنج نشان دادند | شرح و تفسیر

خود که کوبد این درِ رحمت نثار / که نیاید در اجابت صد بهار ؟

کیست که این درِ رحمت بخش را به صدا درآورد و در جوابش صد بهارِ رحمت و گشایش پدید نیاید ؟ یعنی امکان ندارد که درِ رحمتِ الهی بکوبی و جوابی نشنوی . [ رحمت نثار = نثار کنندۀ رحمت ]

خواب دید او ، هاتفی گفت ، او شنید / که غِنایِ تو به مصر آید پدید

آن شخص در خواب دید که هاتفی غیبی بدو چیزهایی گفت و او همۀ آنها را شنید . هاتف بدو گفت : تو در مصر توانگر خواهی شد .

رَو به مصر ، آنجا شود کارِ تو راست / کرد کُدیت را قبول او مُرتَجاست

به سویِ مصر برو که کارِ تو در آنجا سامان یابد . خداوند درخواست تو را پذیرفت . چرا که او محلِّ امیدِ همگان است . [ کُدیَت = گدایی ، دریوزگی ، در اینجا به معنی درخواست است / مُرتَجا = محلِّ امید ، کسی که بدو امید رود ، مایۀ امید دیگران ]

در فلان موضع یکی گنجی است زَفت / در پیِ آن بایدت تا مصر رفت

در فلان مکان گنجی عظیم است باید به دنبال آن تا مصر بروی . [ زَفت = بزرگ ، ستبر ، عظیم ]

بی درنگی ، هین ز بغداد ای نژند / رَو به سوی مصر و مُنبَتگاهِ قند

ای افسرده حال ، هر چه زودتر از بغداد به مصر که قندزار است برو . [ نَژند = افسرده / مَنبَت = رُستنگاه ، استاد همایی گوید : اینکه مصر را «مَنبَت گاهِ قند» بدین جهت است که زراعت نیشکر در آنجا معمول بوده و قند و نبات مصر در قدیم شهرت داشته است . ]

چون ز بغداد آمد او تا سویِ مصر / گرم شد پُشتش چو دید او رویِ مصر

وقتی که آن شخص از بغداد به مصر در آمد از دیدن مصر پشتش گرم شد . یعنی نیرو گرفت .

بر امیدِ وعدۀ هاتف که گنج / یابد اندر مصر ، بهرِ دفعِ رنج

او به وعدۀ آن هاتف امیدوار بود که بدو الهام کرده بود که در مصر گنجی خواهد یافت و بدان وسیله همۀ رنجهایش محو خواهد شد .

در فلان کوی و فلان مَوضع دَفین / هست گنجی سخت نادر ، بس گُزین

هاتف بدو گفته بود که در فلان جا گنجی بسیار ممتاز مدفون است . [ دَفین = مدفون / دفن شده ]

لیک نَفقَه ش بیش و کم چیزی نماند / خواست دَقّی بر عوامُ النّاس راند

آن شخص چون تتمۀ پولهایش را در اثنایِ سفر خرج کرده بود . وقتی به مصر رسید هیچ پولی نداشت . خواست از عامۀ مردم گدایی کند . [ دَق = گدایی ، مأخوذ است از دق الباب (= در کوفتن) که رسم گدایان است ]

لیک شرم همّتش دامن گرفت / خویش را در صبر افشردن گرفت

امّا حیا و مَناعتِ طبعش او را از این کار بازداشت . و خود را به صبر و تحمّل وادار کرد .

باز نَفسَش از مَجاعت بر طپید / ز انتجاع و خواستن چاره ندید

لیکن دوباره نَفسِ او به سببِ گرسنگی به جُنب و جوش افتاد و چاره ای ندید که طلب طعام کند و گدایی آغازد . [ مَجاعت = گرسنگی / اِنتجاع = طلب کردن آب و علف ، در اینجا یعنی طلب طعام ]

گفت : شب بیرون رَوَم من نرم نرم / تا ز ظلمت نآیدم در کُدیه شرم

آن شخص پیش خود گفت : شب هنگام آرام آرام راه می افتم تا در تاریکی شب کسی مرا نبیند و از گدایی خجالت نکشم . [ کُدیه = گدایی ، سماجت در گدایی ]

همچو شبکوکی کنم شب ذکر و بانگ / تا رسد از بامها اَم نیم دانگ

مانندِ گدایان شبگرد با صدای بلند نیایش می کنم تا پولی ناچیز از بامِ خانه ها به دستم برسد . [ شبکوک = گدایی که در شب به گدایی رود و با بانگ ذکر و دعا مردم را متوجّه خود کند ]

اندرین اندیشه ، بیرون شد به کوی / واندرین فکرت همی شد سو به سوی

آن شخص با این فکر از خانه بیرون آمد و به کوچه و محلّه وارد شد و همچنان با این فکر به این طرف و آن طرف می رفت . یعنی مدام با خود کلنجار می رفت که آیا گدایی بکنم یا نکنم ؟

یک زمان مانع همی شد شرم و جاه / یک زمانی جَوع می گفتش : بخواه

لحظه ای حیا و منزلتش به او نهیب می زد و وی را از گدایی بازمی داشت . امّا لحظه ای دیگر گرسنگی بر او فشار می آورد که گدایی کن .

پایِ پیش و پایِ پَس تا ثُلثِ شب / که بخواهم یا بخُسپم خشک لب

سه پاس از شب گذشته بود ولی او همچنان مردّد بود که آیا گدایی بکنم یا تشنه و گرسنه بخوابم ؟

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد