صبر فرمودن خواجه مادر دختر را که غلام را زجر مکن | شرح و تفسیر

تا مگر این از دلش بیرون کنم / تو تماشا کن که دفعش چون کنم

تا شاید بدین وسیله این خیال را از سرش بیرون کنم . تو ای بانو ببین که من چگونه توجه او به دخترمان را دفع می کنم .

تو دلش خوش کن ، بگو : می دان درست / که حقیقت دخترِ ما جفتِ توست

تو ای بانو دلِ غلام را خوش کن و به او اطمینان بده که دختر ما همسر تو خواهد شد .

ما ندانستیم ای خوش مشتری / چونکه دانستیم ، تو اَولا تری

ای خواستگار محبوب ، ما تا کنون نمی دانستیم که تو نسبت به دختر ما علاقمندی . حال که این مطلب را دانستیم از نظر ما تو شایسته ترین خواستگارانی .

آتشِ ما هم در این کانونِ ما / لیلی آنِ ما و تو مجنونِ ما

آتشِ ما در آتشدانِ ماست . یعنی عاشق دختر ما به کانونِ خانوادۀ ما تعلّق دارد . لیلی متعلّق به ماست و تو نیز مجنونِ ما هستی . [ میان ما و تو هیچ گونه مباینتی نیست . ]

تا خیال و فکرِ خوش بر وی زند / فکرِ شیرین مرد را فربِه کند

تا با این تدبیر خیالاتِ خوشی به او روی آورد . چرا که خیالاتِ شیرین و افکار خوش ، آدمی را سرِ حال کند .

جانور فربِه شود ، لیک از علف / آدمی فربِه ز عِزّست و شرف

همانطور که حیوان از علف ، چاق و چلّه می شود . انسان نیز از عزّت و شَرف ، فربِه و بالنده گردد .

آدمی فربِه شود ، از راهِ گوش / جانور فربِه شود از حلق و نوش

انسان از راهِ گوش ، چاق و چلّه می شود و حیوان از طریقِ خوردن و نوشیدن . [ مراد از «فربِه شدن» در مصراع اول ، کمال روحی و اخلاقی است و در مصراع دوم ، ضخامت جسم . ]

توضیح مصراع اول : به دو وجه ظاهر و باطن قابل بیان است . وجه ظاهر اینست که وقتی آدمی سخنانی مثبت و خوشایند بشنود و بر اثر آن سخنان ، فکر و خیال آسوده و نشاط انگیزی پیدا کند با کمترین طعام نیز سرِ حال و با نشاط می گردد و برعکس ، اگر شخصی به چنبرِ افکار و خیالات اضطراب آور و پریشان کننده ای گرفتار آید . چنانچه مقوّی ترین غذاها را بخورد باز تنی رنجور و روحی کِسل خواهد داشت . اما وجه باطن اینست که : چون جوهر آدمی اندیشه است و مابقی او گوشت و پوستی بیش نیست . تکامل حقیقی او نیز از طریقِ مسائل فکری و روحی و استماع اقوالِ بزرگان و اعتقاد و عمل به آنها حاصل می شود .

گفت آن خاتون : از این ننگِ مَهین / خود دهانم کی بجنبد اندر این ؟

بانو به خواجه گفت : از ننگ و عارِ این شخصِ زبون چگونه ممکن است دهانم برای اظهار این سخنان حرکت کند . [ مَهین = ضعیف ، خوار . مراد از «ننگِ مَهین» ، شدّت ننگ است . ]

این چنین ژاژی چه خایم بهرِ او ؟ / گو بمیر آن خاینِ ابلیس خُو

این سخنان بیهوده را چگونه به او بگویم ؟ بگذار آن خیانتکار شیطان صفت بمیرد . [ ژاژ خاییدن = سخنان بیهوده زدن ]

گفت خواجه : نی ، مترس و دَم دهش / تا رود علّت از او زین لطفِ خَوش

خواجه گفت : نترس . آن غلام را با سخنان دروغین دلگرم و مفتون کن . تا با این محبّتِ دلنشین بیماری اش بهبود یابد . [ دَم دادن = فریفتن ، فریب دادن ]

دفعِ او را دلبرا بر من نویس / هِل که صحّت یابد آن باریک ریس

عزیزِ من ، حلِّ مشکلِ او را به من واگذار کن . بگذار که آن غلامِ لاغر سلامتی خود را بازیابد . [ هِل = ترک کن ، فرو گذار / باریک ریس = دقیق ، باریک بین ، در اینجا به معنی لاغر است ]

چون بگفت آن خسته را خاتون چنین / می نگنجید از تَبَختُر بر زمین

همینکه بانو به غلامِ بیمار آن وعدۀ دلنشین را داد . غلام از شدّتِ شادمانیِ غرورآمیز روی زمین بند نمی آمد . یعنی از شدّتِ شادی بالا و پایین می پرید . [ تَبَختُر = به خود بالیدن ، سرمستی ]

زَفت گشت و فربِه و سرخ و شگُفت / چون گُلِ سرخ و ، هزاران شُکر گفت

غلام چاق و سُرخ شد و مانندِ گُلِ سُرخ از هم شکفت و هزاران مرتبه شُکر و سپاس گفت .

گَه گهی می گفت : ای خاتونِ من / که مبادا باشد این دستان و فن

امّا گاه گاهی نیز شک می کرد و می گفت : ای بانوی من مبادا این وعده ای که به من دادی همه اش نیرنگ و تَرفند باشد .

خواجه جمعیّت بکرد و دعوتی / که : همی سازم فَرَج را وصلتی

خواجه ضیافتی بر پا کرد و گروهی را به خانه اش دعوت کرد و گفت که می خواهم فَرج را داماد خود کنم . [ «فرج» نامِ آن غلام بود . البته مهمانان در جریان کار خواجه قرار داشتند . بنابراین مجلسِ عروسی ، ساختگی و دروغین بود . ]

تا جماعت عشوه می دادند و گال / کِای فَرج باشد مبارک اتّصال

حتّی مهمانان نیز غلام را خام می کردند و بطور تصنّعی می گفتند : آقا فرج عروسیت مبارک . [ گال = فریب / گال دادن = کسی را بازی دادن ]

تا یقین تر شد فرج را آن سُخُن / علّت از وی رفت ، کُلّ از بیخ و بُن

تا اینکه فرج یقین کرد که وعدۀ بانو به او کاملاََ صحت داشته است . از اینرو بیماری او بطور کُلّی ریشه کن شد .

بعد از آن اندر شبِ گِردَک به فن / اُمرَدی را بست حنّا همچو زن

سپس خواجه در شب زفاف با تدبیری خاص ، مردِ بی ریشی را مانند زنان حنا بست . [ گِردَک = حجلۀ عروسی ]

پُر نگارش کرد ساعد چون عروس / پس نمودش ماکیان ، دادش خروس

خواجه دستِ آ« مرد را مانند عروس تا ساعد حنا بست . مرغ را به غلام نشان داد ولی خروس تحویلش داد . [ «نگار» نقوشی بوده که در قدیم با حنا بر دست و پای عروسان می کشیدند و به چنین دست و پایی «نگار بسته» می گفتند . این رسم امروزه در گوشه و کنار دیده می شود . ]

مِقنَعه و حُلّۀ عروسانِ نکو / کِنگِ اَمرَد را بپوشانید او

خواجه ، آن مردَکِ گُنده را با روسری و لباس عروس پوشانید . [ کِنگِ اَمرَد = نامردِ عظیم الجثّه ]

شمع را هنگامِ خلوت زود کُشت / ماند هندو با چنان کِنگِ درشت

وقتی که غلام و آن مردِ عظیم الجثّه خلوت کردند . خواجه آمد و شمع را خاموش کرد .

هندُوَک فریاد می کرد و فغان / از برون نشنید کس از دف زنان

آن مردکِ بی شَرم به غلام چسبید و چون غلام متوجه شد که چه بلایی بر سَرش آمده داد و فریاد کرد . ولی بیرون از حجله چنان دف می زدند که صدای غلام در بانگِ دف ها و هیاهوی مهمانان گم شده بود .

ضربِ دفّ و کفّ و نعرۀ مرد و زن / کرد پنهان نعرۀ آن نعره زن

صدای دف و دست زدن و هیاهوی زن و مرد ، نعره های آن غلام را پوشیده می داشت و نمی گذاشت به گوشِ کسی برسد .

تا به روز آن هندُوَک را می فشارد / چون بُوَد در پیشِ سگ انبانِ

آن مردک بی حیا از شب تا صبح ، غلامِ بیچاره را موردِ سوء استفاده قرار داد . کیسۀ آرد در پیشِ سگ چه حالی پیدا می کند ؟ مسلماََ پاره پاره می شود . غلام نیز چنین حالی داشت .

روز آوردند طاس و بوغِ زَفت / رسمِ دامادان ، فرج حمام رفت

روز که شد طاس و کیسۀ بزرگ آوردند . و فرج (غلام) مانندِ دامادها به حمام رفت . [ بوغِ زَفت = بقچۀ بزرگ ، فوطه و لُنگِ حمام ]

رفت در حمّام او رنجورجان / کون دریده همچو دلقِ تونیان

غلام با حالی رنجور و پریشان به حمّام رفت . در حالی که نشیمنگاهش مانند لباسِ کارگران آتشخانۀ حمّام پاره پاره شده بود .

آمد از حمّام در گِردَک فسوس / پیشِ او بنشست دختر چون عروس

غلام از حمّام به آن حجلۀ قلابی رفت و دختر خواجه مانند عروس در کنارش نشست . [ خواجۀ حیله گر در غیاب غلام ، آن مردک را بیرون برد و دختر خود را وارد حجله کرد . ]

مادرش آنجا نشسته پاسبان / که نباید کو کند روز امتحان

مادر دختر نیز آنجا نشسته بود که مبادا غلام ، روز او را امتحان کند . یعنی مادر عروس مراقب بود که مبادا غلام با دختر درآمیزد .

ساعتی در وی نظر کرد از عِناد / آنگهان با هر دو دستش دَه بداد

غلام لحظه ای با نگاهِ تند به عروس خیره شد و سپس با دو دست به او اشاره کرد که خاک بر سرت . [ ده دادن = انگشتان دو دست را به قصدِ اظهار نفرت از هم گشودن و به سوی کسی فرود آوردن . این کار را غالباََ خانم ها انجام می دهند و این در وقتی است که می خواهند نفرت و انزجار خود را به طرف مقابل اظهار کنند . گویی با این اشاره می گویند : خاک بر سرت . ]

گفت : کس را خود مبادا اِتّصال / با تو چون ناخوش عروسِ بَد فِعال

سپس گفت : الهی که کسی با عروسی ناپسند و بَد کردار مانند تو وصلت نکند .

همچنان جملۀ نعیمِ این جهان / بس خوش است از دور پیش از امتحان

نتیجه حکایت : تمام نعمت ها و خوشی های این دنیا پیش از آزمودن و از دور دلنشین است . یعنی همۀ جاذبه های دنیوی مانند همان عروس است که از دور دل می برد و از نزدیک زَهره را آب می کند .

می نماید در نظر از دور آب / چون رَوی نزدیک ، باشد آن سراب

خوشی های دنیا از دور مانند آب جلوه می کند . اما همینکه نزدیکش شوی آن را سراب می یابی .

گَنده پیرست او و از بس چاپلوس / خویش را جلوه کند چون نو عروس

دنیا مانند پیر زنی بدبوست . ولی از بس حیله گر و چاپلوس است خود را به صورت نوعروسان درمی آورد . و خام اندیشان را مانند آن غلام زبون خود سازد .

هین مشو مغرورِ آن گُلگونه اش / نوشِ نیش آلودۀ او را مَچَش

بهوش باش مبادا فریب بَزَک و گونۀ سُرخِ او را بخوری . مبادا شربتِ زهرآگینِ او را بنوشی .

صبر کن کِالصَبرُ مِفتاحُ الفَرَج / تا نیفتی چون فَرَج در صد حَرَج

صبر پیشه کن زیرا که صب کلیدِ نجات است . تا مبادا مانند فرج (غلام بیچاره) گرفتار آن همه درد و بلا شوی .

آشکارا دانه ، پنهان دامِ او / خوش نماید ز اوّلت اِنعامِ او

دنیا دانه اش پیداست ولی دامش پنهان است و چون ابتدا نعمت و خوشی او برایت نمایان می شود . خرسند و شادمان می شوی .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد