شرح و تفسیر غزل شماره 52 دیوان سعدی شیرازی

وآن وسمه بر ابروان دلبند ؟ / یا قوس قُزَح بر آفتاب است ؟

آن چیزی که ابروان دلبند یار را آراسته ، وسمه است . یا قوس قزحی است که در کنار آفتاب قرار دارد ؟ [ وسمه = رنگ سیاه است که زنان ابرو را با آن رنگ کنند . برخی گویند که نوعی از حناست و آن را حنای سیاه می گویند / قوس قزح = کمان رنگین که در هوا ظاهر شود و آن را کمان رستم و کمان شیطان گویند و قزح نام فرشتۀ موکّل بر ابر و نام شیطان است ]

سیلاب ز سر گذشت یارا / زاندازه به در مبَر جفا را

ای دوست ، سیلاب غم تو ما را در خود غرقه ساخته است . پس بر غرقۀ در این سیلاب بیش از حد ستم مکن .

بازآی که از غم تو ما را / چشمی و هزار چشمه آب است

برگرد که در اندوه تو چشم مما به اندازۀ هزار چشمه ، آب جاری ساخته است .

تندی و جفا و زشت خویی / هر چند که می کنی ، نکویی

هر قدر که بر خشم و ستم و تندخویی خویش بیفزایی ، باز هم زیبا و خوبی .

فرمان برمت به هر چه گویی / جان بر لب و چشم بر خطاب است

به هر چه فرمان دهی ، فرمانبرداری می کنم . با آنکه جان بر لب رسیده و مشرف به مرگ هستم امّا چشم به فرمان تو دوخته ام . [ فرمان بردن = اطاعت کردن ، رام شدن / خطاب = رویاروی سخن گفتن ، گفتاری درشت و عتاب آمیز / جان بر لب بودن = کنایه از به مرگ نزدیک شدن و بی تاب و قرار گشتن / چشم بر چیزی بودن = کنایه از منتظر بودن ]

ای روی تو از بهشت بابی / دل بر نمک لبت کبابی

ای کسی که چهره ات به سان بابی از باب های فردوس است . دل من برای ملاحت لبان تو هلاک و سوخته است . [ کباب بودن دل = کنایه از به شور و هیجان آمدن ، دچار سوز و گداز شدن / در این بیت «لب» به «نمک» و «روی» به «بابی از بهشت» تشبیه شده است . ]

گفتم بزنم بر آتش آبی / وِاین آتش دل نه جای اب است

در این پندار بودم که سوز درون را با آب فرونشانم . امّا این آتش دل حتّی با آب هم فرو نمی نشیند . [ آب بر آتش زدن = کنایه از فرونشاندن ، تسکین و آرامش دادن / آتش دل = کنایه از غم و اندوه و سوز و گداز دل ]

صبر از تو کسی نیاورَد تاب / چشمم ز غمت نمی بَرد خواب

در فراق تو کسی تاب شکیبایی ندارد و چشمان من از دست اندوهت به خواب نمی رود . [ تاب آوردن = تحمّل کردن ]

شک نیست که بر مَمّر سیلاب / چندانکه بنا کنی ، خراب است

و اینکه هر چه تلاش می کنم ، خواب ممکن نمی شود . مثل آن است که کسی بر گذرگاه سیل بنایی بسازد . قطعاََ چنین بنایی بر پای نمی ماند . [ ممرّ = گذرگاه و محل عبور ]

ای شهرۀ شهر و فتنۀ خیل / فی مَنظَرِکِ النَّهارُ وَالّیل

ای کسی که در شهر پرآوازه ای و مردم بسیاری را برآشفته ای ، شب و روز ( صورت و گیسوان ) را می توان در چهره ات دید . [ خیل = قبیله ، گروه / نهار = روز / لیل = شب ]

هر کُاو نکند به صورتت میل / در صورت آدمی دَواب است

هر کسی که به چهرۀ زیبایت میل و گرایش نداشته باشد . چهارپایی است که به صورت انسان درآمده است . [ دواب = چهارپایان ]

ای داروی دلپذیر دردم / اقرار به بندگیت کردم

ای کسی که برای درمان دردم در حکم دارویی شفابخش هستی . اعتراف می کنم که بنده و غلام توام .

دانی که من از تو برنگردم / چندانکه خطا کنی ، صواب است

تو آگاهی که من از تو برنمی گردم . هر قدر که در این باب به راه خطا روی . من آن را درست و صواب تلقّی خواهم کرد .

گرچه تو امیر و ، ما اسیریم / گرچه تو بزرگ و ، ما حقیریم

اگر چه تو فرمانروا و ما اسیر تو هستیم و با وجود آنکه بزرگی ما در برابر تو ناچیز است .

گرچه تو غنی و ، ما فقیریم / دلداری دوستان ثواب است

و اگر چه تو ثروتمند و ما بی چیزیم ، امّا دلجویی از دوستان و دلداری دادن به آنان ثواب دارد . [ دلداری = کنایه از تسلّی و غمخواری ]

ای سروِ روان و گل بن نو / مه پیکر آفتاب پرتو

ای معشوق بلند قامت و زیبا ، ای آن که پیکرت مانند ماه است و پرتو روی تو مثل پرتو خورشید . [ گل بن = بوته و درخت گل / مه پیکر آفتاب پرتو = کنایه از معشوق زیبا است ]

بستان و بِده ، بگوی و بشنو / شب های چنین نه وقت خواب است

با عاشق به گفت و شنود و داد و ستدی عاشقانه بپرداز . زیرا در شب های عشق ورزی نباید خفت .

امشب شب خلوت است تا روز / ای طالع سعد و بخت فیروز

امشب تا صبح شب خلوت نشینی با معشوق است . پس ای طالع سعد و ای بخت فیروز من . [ طالع = در لغت به معنی طلوع کننده ، اما در اصطلاح نجوم جزوی است از منطقةالبروج که در وقتِ مفروض در افق شرقی باشد . اگر آن وقت ، زمانِ ولادت شخصی بود ، آن را طالع مولود یا طالع آن شخص گویند ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ) / سعد = نیک و مبارک / بخت = اقبال و سعادت ]

شمعی به میان ما برافروز / یا شمع مکُن که ماهتاب است

شمعی در میان ما دو دلداده برافروزید . یا نه ، به دلیل چهرۀ منوّر دوست نیازی به روشن کردن شمع نیست .

ساقی ، قَدَحی قلندری وار / در دِه به معاشران هشیار

ای ساقی ، با شوریدگی و لاابالی گری قدحی شراب به همنشینان هشیار بنوشان .

[ قَدَح = جام و پیالۀ شراب / قلندری وار = مانند قلندر ، شوریدگی ، لاابالی گری و بی قیدی / قلندر = به درویش لاابالی شوریده احوالی اطلاق می شود که نسبت به پوشاک و آداب و طاعات بی قید و بنایِ کارِ او بر تخریب عادات باشد . قلندریّه به فرقه ای از صوفیه ملامتی گفته می شده است که بر خلافِ سایر ملامتیّه که مقیّد به کتمان اسرار و عبادات بوده اند . به این دو موضوع اهمیتی نمی داده اند و از عبادات بیش از فرایض کاری انجام نمی داده و جز صفای دلِ خود به هیچ چیز و هیچ کس نمی اندیشیده اند . از مختصاتِ این فرقه تراشیدن موی سر و صورت و حتّی ابروست که به آن چهار ضرب می گویند . ( فرهنگ اشعار حافظ ) / معاشران = همنشینان و دوستان یکرنگ ]

دیوانه به حال خویش بگذار / کِاین مستی ما نه از شراب است

ولی دیوانه و سرمست عشق را به حال خود رها کن ، زیرا مستی دیوانۀ عشق بر اثر شراب نوشی نیست .

باد است غرور زندگانی / برق است لوامع جوانی

فریفتگی به زندگی همچون باد است که به سرعت می گذرد و درخشش ایّام شباب به سان صاعقه ، پرتو و زودگذر است . [ غرور = فریب و تکبّر ، آراستن / لوامع = جمع لامعه ، پرتوها و درخشش ها / باد بودن = کنایه از هیچ بودن / برق بودن = کنایه از تند و سریع بودن / در این بیت «غرور زندگانی» به «باد» و «لوامع جوانی» به « برق» تشبیه شده است . ]

دریاب دَمی که می توانی / بشتاب که عمر در شتاب است

پس در آن لحظه ای که توانایی دارد . عمر را دریاب و برای لذّت برگرفتن از آن فرصت را از دست مده . زیرا عمر به شتاب سپری می شود .

این گرسنه گرگ بی ترّحم / خود سیر نمی شود ز مردم

این دوران گرگ صفت با بی رحمی تمام مردم را می دَرد و از خوردن آنان سیر نمی شود . [ منظور از «گرگ» در این بیت «روزگار و اجل» است . ]

ابنای زمان ، مثال گندم / وِاین دَورِ فلک چو آسیاب است

مردم روزگار در برابر اجل مثل گندم هستند و گردش روزگار همانند آسیاب است که آنان را در میان سنگهای زیرین و زبرین خود خُرد می کند . [ ابنا = جمع ابن به معنی پسران ، فرزندان = / دور فلک = گردش چرخ و روزگار / در این بیت «ابنای زمان» به «گندم» و «دور فلک» به «آسیاب» تشبیه شده است . ]

سعدی ، تو نه مرد وصلِ اویی / تا لاف زنی و قرب جویی

ای سعدی ، تا زمانی که لاف می زنی و خواهان نزدیکی به او هستی . مردِ رسیدن به او نیستی . [ مرد کسی یا چیزی بودن = کنایه از حریف و درخور کسی یا چیزی بودن ]

ای تشنه ، به خیره چند پویی ؟ / کِاین ره که تو می روی ، سراب است

تو همانند تشنه ای هستی که باید آب به دست آورد . امّا این راهی که تو برگزیده ای ، به آب نه ، بلکه به سراب می رسد . [ خیره = حیران و سرگشته / پوییدن = رفتن / سراب = زمینی که در اثر تابش خورشید به نظر آب بیاید . ]

شرح و تفسیر غزل 51                     شرح و تفسیر غزل 53