تعجیل فرمودن پادشاه به اَیاز که زود حکم کن | شرح و تفسیر

زُهره که بوَد یا عُطارِد یا شِهاب ؟ / کو بُرون آید به پیشِ آفتاب

برای مثال ، زُهره یا عُطارد و شهاب کیستند که در برابر خورشید ظاهر شوند ؟ [ زهره = شرح بیت 752 دفتر اوّل / عطارد = سیاره منظومۀ شمسی و نزدیکترین سیارات به خورشید و کوچکترین آنهاست . عطارد را خدای دبیری و کتابت دانسته اند ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 511 ) / شهاب = شرح بیت 4533 دفتر سوم ]

منظور بیت : همانگونه که ستارگان در مقابل خورشید ، محو و ناپیدا هستند . صاحبدلان نیز خود را در برابر هستی مطلق ، محو و فانی می دانند و حالاََ و لساناََ بدان اعتراف دارند . این نکته از زبان ایاز در خطاب به سلطان محمود بیان شده است .

گر ز دَلق و پوستین بگذشتمی / کی چنین تخمِ ملامت کِشتمی ؟

اگر من از خرقه و پوستینم دست برمی داشتم . کی ممکن بود که اینگونه بذر نکوهش بکارم ؟ یعنی اگر من چارُق و پوستینم را فراموش می کردم نمک شناسی و مروّت را پاس نمی داشتم کسی با من کاری نداشت و مزاحم من نمی شد و هیچ اتّهامی به من وارد نمی گشت .

قفل کردن بر درِ حُجره چه بود ؟ / در میانِ صد خیالیِّ حسود

قفل کردنِ درِ اتاق در میان جمع کثیر خیال پردازان دیگر چه کاری بود که من کردم ؟ یعنی این کار نیز فتنه انگیز شد و مرا دچار درد سَر کرد . گویا عافیت طلبی چنین اقتضا می کرد که این کارها را نمی کردم تا مورد طعن و اتّهام خیال اندیشان حسود واقع نشوم .

منظور بیت : وقتی ظاهربینان خاموشی صاحب دلان را می بینند آن را حمل بر تکبّر می کنند و می پندارند که درون آنان از خودبینی آکنده است در حالی که نه چنین است .

دست در کرده درونِ آبِ جُو / هر یکی زایشان کلوخِ خشک جو

برای مثال ، بدگمانی آنان نسبت به من مانند این است که هر یک از آنان دست در جُوی آب فرو برد و بخواهد خشتِ خشک از آنجا پیدا کند . یعنی همینطور که یافتن خشتِ خشک در جوی آب محال است . یافتن خیانت در جُویِ وجودِ من محال است .

پس کلوخِ خشک در جُو کی بُوَد ؟ / ماهیی با آب عاصی کی شود ؟

کی ممکن است که در جُوی آب ، خشتِ خشک پیدا کرد ؟ ماهی کی ممکن است که بر آب بشورَد ؟ یعنی آب را منفور دارد . قهراََ چنین امری محال است . [ در جُوی زلالِ باطنِ صاحبدلان امکان عصیان و خیانت نسبت به حق تعالی پیدا نشود .

بر منِ مسکین ، جفا دارند ظن / که وفا را شرم می آید ز من

این حسودان می پندارند که من جفاکارم . در حالی که  وفا از من شرمنده م خجل است . [ مصراع دوم مبالغه در بیان وفاداری ایاز است یعنی او بسیار با وفا است . ]

گر نبودی زحمتِ نامَحرمی / چند حرفی از وفا وا گفتمی

در اینجا مولانا از صورت حکایت خارج می شود و نکاتی بیات می فرماید : اگر مزاحمت اغیار نبود چند کلمه ای در بارۀ وفا سخن می گفتم .

چون جهانی شُبهت و اِشکال جُوست / حرف می رانیم ما بیرونِ پوست

اما چون مردم دنیا شُبهه ساز و خُرده گیرند پس ناگزیر ما از ورای ظواهر سخن می گوییم . [ چون دنیازدگان بینشی سطحی دارند به محض آنکه نکته ای دقیق از ما بشنوند فوراََ شروع می کنند به القای شُبهه و ایرادهای بنی اسراییلی . پس برای آنکه آنان به معانی ما پی نبرند ما فوق ادراک آنان حرف می زنیم . یعنی به زبان ذوق و حال می گوییم تا اصحاب قیل و قال از آن سر در نیاورد . ]

گر تو خود را بشکنی ، مغزی شوی / داستانِ مغزِ نغزی بشنوی

ظاهراََ از مولانا سؤال شده تو که می خواهی به زبان حال حرف بزنی و نه به قال . ما چگونه به مغز حقیقت راه پیدا کنیم ؟ مولانا جواب می دهد : اگر تو خود را بشکنی ، به مغز مبدّل خواهی شد و در آن صورت حکایت مغزِ نغز را خواهی شنید . [ اگر تو وجود مجازی و ظاهری خود را در برابر حضرت حق بشکنی از مرتبۀ ظاهر و پوست به مرتبۀ باطن و مغز ارتقاء خواهی یافت و چون به مغز مبذّل شدی می توانی پیام حق را بدون صوت و لفظ استماع کنی . پس وصول به اصول مستلزم استحالۀ درونی است نه قیل و قال . ]

جَوز را در پوست ها آوازهاست / مغز و روغن را خود آوازی کجاست ؟

برای مثال ، مادام که گردو با پوست باشد سر و صدا دارد . یعنی اگر گردوها را به هم سایند صدای زَغزَغ از آن شنیده شود اما مغز و روغنِ گردو چگونه ممکن است سر و صدا دهد ؟ [ تا وقتی که آدمیان در مرتبۀ صورت و پوست هستند اسیر قیل و قال اند . اما همینکه از مرتبۀ پوست به عرصۀ مغز درآیند خموش و بی صیت و صوت شوند . جنید بغدادی گوید : « هر که خدا را شناسد . زبانش از بیان باز ماند » ]

دارد آوازی نه اندر خوردِ گوش / هست آوازش نهان در گوشِ نوش

البته مغز و روغن هم صدایی دارند امّا آن صدا در حدّی نیست که به گوش رسد . بلکه صدای آن در گوشِ دل نهان است . [ مراد از «گوشِ نوش» ، گوشِ دل است . ]

گر نه خوش آوازیِ مغزی بُوَد / زَغزَغِ آوازِ قشری که شنَوَد ؟

اگر صدای دلنشین مغز نباشد . چه کسی به صدای پوستِ گردو و بادام گوش می دهد . ( زَغزَغ = صدایی که از برخورد و سایش گردو و بادام بلند می شود ) [ انسان از پوست بادام و گردو به سوی مغز آنها می رود و هیأت و ظاهر بادام را به خاطر مغزشان می خواهد . همینطور اگر انسان به صورت حقیقت توجه می کند به خاطر اینست که به مغز حقیقت رسد . در عرصۀ معارف نیز مطلوب غایی نیل به مغز است نه توقف در پوست . ]

زَغزَغِ آن ز آن تحمّل می کنی / تا که خاموشانه بر مغزی زنی

تو بدین سبب سر و صدای پوست را تحمل می کنی که در خموشی به مغز برسی .

چند گاهی بی لب و بی گوش شو / و آنگهان چون لب حریفِ نوش شو

مدّتی خاموش شو و چیزی مشنو تا مانندِ لب ، به انگبین برسی . یعنی مدّتی از قیل و قال دور باش تا حلاوت حقیقت را بچشی . [ توضیح در مورد صَمت ( = خاموشی ) در شرح بیت 28 دفتر اوّل ]

چند گفتی نظم و نثر و رازِ فاش / خواجه یک روز امتحان کن ، گُنگ باش

مدتی به گفتن و نوشتن نظم و نثر مشغول بودی و رازها را فاش کردی . اینک ای آقا ، یک روز هم محضِ امتحان خاموش شو و حرفی نزن . یعنی مدتی دست از قیل و قال بردار تا دولت حقیقت به تو رُخ بنماید .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد