شرح و تفسیر غزل شماره 51 دیوان سعدی شیرازی

نه دهانی است که در وهم سخندان آید / مگر اندر سخن آیی و ، بداند که لب است

دهان تو از لحاظ کوچکی چیزی است که نیروی واهمۀ سخندان نیز آن را درنمی یابد ، مگر اینکه سخن بگویی و او بفهمد که لب و دهانی وجود دارد . [ وهم = گمان و خیال ، قوّۀ ادراک ، در سنّت ادبی شاعران دهان معشوق را به هیچ مانند کرده اند . دهان هر چه کوچکتر باشد زیباتر است تا جایی که وهم آن را درنیابد . ]

آتش روی تو زِاین گونه که در خَلق گرفت / عجب از سوختگی نیست ، که خامی عجب است

بدین سان که چهره ات مانند آتش مردم را به کام می کشد ، اگر آدمیان در آتش عشقت بسوزند عجب نیست . بلکه عجیب آن است که اینان دل به تو نسپارند و در عشقت نسوزند . [ گرفتن = اثر کردن و سوزاندن / در این بیت «روی» از جهت سرخی و درخشندگی به «آتش» تشبیه شده است . ]

آدمی نیست که عاشق نشود وقت بهار / هر گیاهی که به نوروز نجنبد ، حَطَب است

آن که در شور و غوغای بهاری عشق ورزی پیش نگیرد ، از آدمیّت بویی نبرده است . آری ، هر گیاهی که نفس روح بخش بهاری در نوروز آن را به نشو و نما واندارد ، هیزم است . [ حطب = هیزم ]

جنبشِ سرو ، تو پنداری که از باد صباست ؟ / نه ، که از نالۀ مرغان چمن در طَرَب است

آیا تصوّر می کنی که جنب و جوش سرو در اثر وزیدن باد صباست ؟ نه ، بلکه سرو در اثر نغمه های عاشقانه بلبلان به نشاط درآمده است . [ چمن = سبزه و گیاه ، مجازاََ به معنی باغ / طرب = شادی و نشاط / مرغان چمن = کنایه از بلبلان است ]

– باد صبا = نسیمِ خوشی که به هنگامِ صبح در فصلِ بهار می وزد و سبب شکفتن گل ها و گیاهان می گردد و پیام آور عاشقان است . « در تذکرة اولیا مذکور است : صبا بادی است که از زیرِ عرش خیزد و آن در وقتِ صبح وزد . بادی لطیف و خنک است و در اصطلاح سالکان ، باد صبا اشارت است از نفحاتِ رحمانیه که از مشرقِ روحانیت می آید . » ( شرح اصطلاحات تصوّف ) . صبا یکی از عناصر فارسی است که در غزلیات سعدی فراوان آمده و به نام های نسیمِ سحر ، بادِ شمال و بادِ صبحگاهی از آن یاد شده است .

هر کسی را به تو این میل نباشد که مرا / کآفتابی تو و ، کوتاه نظر مرغ شب است

دیگران بدین سان که من به تو گرایش دارم ، به تو تمایلی نشان نمی دهند زیرا همانند آفتاب می درخشی و کوته بینان مثل خفّاش اند و از آفتاب گریزان . [ کوتاه نظر = بی بصیرت و کوردل / مرغ شب = جغد و خفّاش / در این بیت «معشوق» به «آفتاب» و «کوتاه نظر» به «مرغ شب» تشبیه شده است . ]

خواهم اندر طلبت عمر به پایان آورد / گرچه راهم نه به اندازۀ پای طلب است

آرزو می کنم که عمرم را در طلبت به پایان برسانم . گرچه می دانم که پای من آن توانایی را ندارد که این راه را طی کنم .

_ طلب = در لغت به معنی خواستن و جستجو کردن است و در اصطلاح صوفیه از مراحل نخستین سیر الی الله است . سالک ابتدا باید حُسن طلب را در وجود خود بیدار کند و آنگاه آداب آن را فرا گیرد . در کلمات باباطاهر آمده است « هر کس خوب طلب نکند و در طلب جدّی نباشد به مطلوب نمی رسد زیرا پیدا کردن مطلوب نتیجۀ حُسن طلب است » .

هر قضایی سببی دارد و ، من در غم دوست / اجلم می کُشد و درد فراقش سبب است

هر رویداد و اجلی علّتی دارد ، مرگ من هم در غم دوست به سبب جدایی و فراق از اوست .[ قضا = حکم الهی / اجل = مرگ ]

سخن خویش به بیگانه نمی یارم گفت / گِله از دوست به دشمن نه طریق ادب است

حرف دلم را نمی توانم با بیگانگان در میان نهم . آری ، از دوست پیش دشمن شِکوه کردن از ادب به دور است . [ یارستن = توانستن ]

لیکن این حال محال است که پنهان مانَد / تو زره می دری و ، پردۀ سعدی قَصَب است

ممکن نیست که احوال عشق سعدی نسبت به تو پوشیده بماند . زیرا حتّی می توانی زره آهنین را پاره کنی ، چه برسد به سعدی که از کتان است . [ لیکن = حرف ربط است به معنی امّا ، ولی / پرده = لباس و جامه  / قصب = جامۀ کتانی ]

شرح و تفسیر غزل 50                     شرح و تفسیر غزل 52