قصه فقیه با دستار بزرگ و آنکه ربود دستارش | شرح و تفسیر

یک فقیهی ژنده ها بر چیده بود / در عِمامۀ خویش در پیچیده بود

یکی از فقیه نمایان پارچه های کهنه و فرسوده را جمع کرده بود و درونِ عمامۀ خود نهاده بود . [ عِمامه = دستار ، شالی که به دور سر می پیچند ، به غلط آن را عَمّامه گویند ]

تا شود زَفت و ، نماید آن عظیم / چون درآید سویِ محفل در حَطیم

تا هر گاه به جمعِ مردم در مسجد می رسد . عمامه اش بزرگ شود و در نظرِ مردم شخصیتی عظیم القدر جلوه کند . [ حَطیم = در اینجا منظور مسجد و محضرِ مردم است . شرح بیت 918 دفتر چهارم ]

ژنده ها از جامه ها پیراسته / ظاهراََ دستار از آن آراسته

آن فقیه نما پارچه هایی کهنه و فرسوده را از لباس ها جُدا کرده بود و هیأتِ ظاهری عمامه خود را با آن کهنه ها و پاره لباس ها آراسته بود .

ظاهرِ دستار چون حُلّۀ بهشت / چون منافق ، اندرون رسوا و زشت

ظاهرِ عمامۀ او مانندِ جامه های فاخرِ بهشتی بود و درونِ آن ، مانندِ منافقان ، زشت و پُر فضاحت . [ حُلّه = جامۀ نو ، بُردِ یمانی ]

پاره پارۀ دلق و پنبه و پوستین / در درونِ آن عمامه بُد دَفین

پاره های جامه های کهنه و فرسوده و تکه های پنبه و پوستین در داخلِ آن عمامه ، پنهان شده بود . [ دَفین = مدفون ، دفن شده ]

روی سویِ مدرسه کرده صَبوح / تا بدین ناموس یابد او فُتوح

آن فقیه نما هنگامِ صبح به طرفِ مدرسه حرکت کرد تا با آن وقارِ ظاهری و متانتِ ساختگی به منافعِ مادّی و مکاسبِ دنیوی دست یابد . [ فتوح = در لسانِ اهلِ معرفت معنای بس والایی دارد امّا در اینجا مراد منافعِ مادّی و فتوحاتِ دنیوی است ، شرح بیت 1441 دفتر اوّل ]

در رهِ تاریک ، مردی جامه کن / منتظر اِستاده بود از بهرِ فن

در راهی تاریک ، سارقی کمین کرده بود تا در موقعِ مناسب دست به دزدی بزند . [ جامه کن = دزد که مردم را لخت کند / از بهرِ فن = برای دزدیدن ]

در رُبود او از سَرش دستار را / پس دوان شد تا بسازد کار را

ناگهان آن دزد ، عمامه را از سرِ آن فقیه نما برداشت و پا به فرار گذاشت تا به نان و نوایی برسد . [ نیکلسون گوید : در مشرق زمین از دستار به عنوانِ همیان استفاده می کردند و نقدینه های خود را در آن می نهادند . از اینرو دزدان می کوشیدند دستارِ رهگذران را بربایند ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1525 ) ]

پس فقیهش بانگ بر زد کِای پسر / باز کُن دستار را ، آنگه ببَر

فقیه نما با صدای بلند به آن دزد که در حالِ فرار بود گفت : ای پسر اوّل عمامه را باز کن و به محتویاتِ آن نگاه کن و بعد آن را با خود ببر .

این چنین که چارپَرّه می پَری / باز کن آن هدیه را که می بَری

اینطور که به شتاب می دوی . آن تحفه را باز کن و ببین که چه چیزِ بی ارزشی را همراه خود می بری . [ چارپَرّه می پَری = بوسیله چهار پَر پرواز می کنی ، بسیار سخت می دوی ، با شتاب می دوی ]

باز کن آن را به دستِ خود بمال / آنگهان خواهی ببر ، کردم حلال

آن عمامه را باز کن و ابتدا آن را با دست امتحان کن و سپس اگر خواستی آن را ببر که حلالت کردم .

چونکه بازش کرد آنکه می گریخت / صد هزاران ژنده اندر رَه بریخت

آن سارق چون در حالِ فرار عمامۀ آن فقیه نما را باز کرد . تعدادِ زیادی پارچۀ کهنه در میانِ راه ریخت .

ز آن عمامۀ زفتِ نابایستِ او / ماند یک گز کهنه یی در دستِ او

از آن عمامۀ بزرگ و بی ارزش او ، تنها حدودِ یک متر پارچۀ کهنه در دستِ آن دزد باقی ماند . [ گز = مقیاسی در طول که در قدیم معادلِ 24 انگشت بوده و امروزه معادل یک متر محسوب می شود ]

بر زمین زد خرقه را کای بی عِیار / زین دغل ما را برآوردی ز کار

دزد ، پارچۀ کهنه را بر زمین زد و گفت : ای پارچۀ بی ارزش و اعتبار ، با این حیله ما را از کار و کاسبی ( سرقت ) انداختی . [ عِیار = وسیلۀ سنجش و اندازه گیری ، مقدار درصدِ طلا و نقره ای که در مسکوکات است . در اینجا « بی عِیار » یعنی بی ارزش و اعتبار . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد