آواز آمد که همه را جُستیم نصوح را بجویید | شرح و تفسیر

همچو دیوارِ شکسته در فتاد / هوش و عقلش رفت ، شد او چون جماد

نصوح مانند دیواری شکسته فرو افتاد . و عقل و هوش از او جدا شد و او مانند جماد ، بی جان افتاد . [ مولانا در این بیت و ابیات بعدی به مناسبت بیهوش شدن نصوح اشارتی دارد به فنای فِی اللهِ عارفان که از طریق فنا به نجات می رسند . ]

چونکه هوشش رفت از تن بی امان / سِرِّ او با حق بپیوست آن زمان

وقتی که هوش بیدرنگ از نصوح مفارقت کرد . در همان لحظه روح او به حضرت حق پیوست . [ مراد از «سِرّ» در اینجا باطن و حقیقت شخص است . ]

چون تهی گشت و ، وجودِ او نماند / بازِ جانش را خدا در پیش خواند

چون از هستی موهومِ خود خالی شد و موجودیت او باقی نماند . خداوند ، بازِ بلند پروازِ روحش را به حضور خود فراخواند .

چون شکست آن کشتیِ او بی مُراد / در کنارِ رحمت دریا فتاد

چون کشتی وجودِ او ناخواسته شکست . پس به کرانۀ دریایِ رحمتِ الهی افتاد . [ بی مراد = منظور اینست که نصوح خود طالب فنای فِی الله نبود ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر پنجم ، ص 104 ) . بلکه تجلّی جلالی حضرت حق ، هستی موهومِ او را ربود و برد . زیرا تجلّی حق ناگهان آید . خواجه عبدالله انصاری گوید : « تجلّی حق ناگاه آید امّا بر دل آگاه آید » دل نصوح در آن لحظات به آگاهی رسیده بود . ]

جان به حق پیوست چون بیهوش شد / موجِ رحمت آن زمان در جوش شد

وقتی که نصوح بیهوش شد . روحش به حق پیوست و در همان لحظه امواجِ رحمت حق به تلاطم درآمد .

چونکه جانش وارهید از ننگِ تن / رفت شادان پیشِ اصلِ خویشتن

وقتی که روحِ نصوح از ننگِ جسم رها شد . شادمان نزدِ اصلِ خود رفت .

جان چو باز و تن مر او را کُنده ای / پای بسته ، پَر شکسته بنده ای

برای مثال ، روح مانند بازِ شکاری است و جسم مانند کُنده ای که پایِ باز را بدان بسته اند و پر و بالش را در هم شکسته اند و او را اسیر کرده اند . [ کُنده = تنۀ بریده شدۀ درخت ، قطعۀ چوب بزرگ با زنجیر که به پایِ زندانیان می بستند . ]

چونکه هوشش رفت و ، پایش برگشاد / می پرد آن باز سویِ کیقباد

وقتی که عقل و هوش جزیی روح از میان برود و پایش از کندۀ جسم رها شود . آن بازِ اسیر به سوی پادشاه عالم هستی پرواز می کند . [ کیقباد = در اینگونه موارد مطلقاََ به معنی پادشاه است . و مراد از آن حضرت حق است ]

چونکه دریاهای رحمت جوش کرد / سنگ ها هم آبِ حیوان نوش کرد

وقتی که دریاهای رحمت الهی به جوش آمد . سنگ ها نیز از آبِ حیات نوشیدند . [ مولانا در این بیت و ابیات بعدی تا پایان این بخش می گوید که حق تعالی با رحمت واسعۀ خود هر امری را که به نظرِ تنگ و محدودِ آدمیان ناممکن آید ممکن می سازد . ]

منظور بیت : وقتی که دریای رحمت الهی بجوشد . به اقتضای اسمِ رحمان حتّی سنگ دلان عاری از معنویت نیز از آب معرفت الهی می نوشند و در سلک مؤمنان منسلک می شوند .

ذرّۀ لاغر شِگرف و زَفت شد / فرشِ خاکی اَطلَس و زربفت شد

وقتی که دریاهای رحمت الهی بجوشد ذرّه ای ناچیز ، جالب و عظیم القدر گردد . و فرش خاکی زمین به حریر پُر نقش و نگار و زربفت مبدّل گردد . ( شِگرف = شگفت و زیبا / زَفت = بزرگ ، نیرومند / اَطلَس = پارچۀ ابریشمی ، حریر منقوش ، پرنیان ) [ همانطور که باران ، زمین خاکی را از گل و گیاه می آراید و آن را به پرنیانِ نگارین مبدّل می گرداند . باران جذبات و تجلّیاتِ الهی نیز زمین پژمرده و فسردۀ دلِ آدمی را به گل و ریحان اسرار و حقایقِ ربّانی مزیّن می کند . پس وجودِ حقیر آدمی با عنایاتِ الهی ، جلیل القدر گردد . ]

مُردۀ صد ساله بیرون شد ز گور / دیو ملعون شد به خوبی رَشکِ حُور

وقتی که دریاهای رحمت الهی به جوش آید . مُردۀ صد ساله سر از قبر بیرون می کند و شیطان ملعون به قدری زیبا و پسندیده می شود که حوریان بدو حسد می برند . [ حُور = زیبا چشم ، کسی که رنگ سفیدی و سیاهی چشمش بسیار باشد ، در زبان فارسی به معنی زن بغایت زیبا یا زن زیبای بهشتی است . ]

این همه رویِ زمین سرسبز شد / چوبِ خشک اِشکوفه کرد و نغز شد

وقتی دریاهای رحمت الهی بجوشد . سراسرِ زمین سبز و خرّم شود و چوب خشکیده غنچه دهد و زیبا و پسندیده شود .

گرگ با برّه حریفِ مَی شده / ناامیدان خوش رَگ و خوش پی شده

وقتی که دریاهای رحمت الهی بجوشد . گُرگ با برّه همپیاله می شود . یعنی رفیق و همراه می گردد و افرادِ مأیوس نرم و خوش رفتار می گردند . [ خوش رَگ = خوش جنس ، نیک اصل ، نرم ، سازگار / خوش پی = خوش رفتار ، خوش قدم ، راهوار ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد