یافته شدن گوهر و حلالی خواستن حاجبان از نصوح | شرح و تفسیر

بانگ آمد ناگهان که رفت بیم / یافت شد گم گشته آن دُرِّ یتیم

ناگهان فریاد زدند که سببِ بیم و ترس از بین رفت زیرا آن مروارید گرانبها که که گمشده بود پیدا شد .

یافت شد ، و اندر فرح دربافتیم / مژدگانی دِه ، که گوهر یافتیم

مروارید پیدا شد و ما شاد گشتیم . مژدگانی بده که جواهرِ گمشده را پیدا کردیم . [ دربافتن = تار و پود را در هم کردن برای پدید آوردن پارچه / اندر فرح دربافتیم = با شادی و فرح درآمیختیم ، خوشحال و فرحناک شدیم ]

از غریو و نعره و دَستَک زدن / پُر شده حمّام ، قَد زالَ الحَزَن

از بانگ و فریاد و کف زدن زنان که می گفتند : سبب اندوه بر طرف شد ، فضایِ حمّام پُر شده بود . [ دَستَک زدن = کف زدن طبق اصول و هماهنگ با حرکات پا / قَد زالَ الحَزَن = به تحقیق اندوه بر طرف شد ، حقّا که غم از بین رفت ]

آن نَصوحِ رفته باز آمد به خویش / دید چشمش تابشِ صد روز بیش

آن نصوح که مدهوش و بی خویش شده بود به خود آمد و چشمش نوری بیش از صد روز دید . یعنی چشم نصوح در آن لحظه شادی و سروری را که برای دیگران طی روزهای فراوان حاصل می شود در یک لحظه دید . چشمِ دلِ نصوح تجلّیِ الهی را که برای دیگران طیِ روزان و شبانِ فراوان در طاعت و عبادت ظهور می کند در لحظه ای دید .

می حلالی خواست از وی هر کسی / بوسه می دادند بر دستش بسی

همه از نصوح حلالیّت می طلبیدند و دستش را می بوسیدند .

بَدگُمان بُردیم و ، کن ما را حلال / گوشتِ تو خوردیم اندر قیل و قال

زنانِ مُفتّش به نصوح گفتند : ما در حقِ تو سوء ظَن داشتیم . پس ما را حلال کن . چرا که با قیل و قالِ خود ( و اتّهام زدن ) غیبت تو را کردیم . [ گوشت تو خوردیم = تعبیری است متّخذ از قرآن کریم در بیان غیبت کردن و زشتی آن . خداوند در آیه 12 سورۀ حجرات می فرماید : « هان ای کسانی که ایمان آوردید از بسیاری گمان ها در حق یکدیگر بپرهیزید . زیرا برخی از گمان ها گناه است . نیز در بارۀ یکدیگر تجسّس مکنید و همچنین غیبت یکدیگر مکنید . آیا کسی از شما دوست می دارد که گوشتِ برادر مُردۀ خود را بخورد ؟ البته که از آن کار نفرت دارید . بترسید از خداوند که همانا خداوند توبه پذیر مهربان است » ]

زآنکه ظنِّ جمله ، بر وَی بیش بود / زآنکه در قربت ز جمله پیش بود

زیرا که مُفتّشان بیش از هر کس به نصوح سوء ظن داشتند به دلیل اینکه وی بیش از سایرین به دختر شاه نزدیک بود .

خاصّ دلّاکش بُد و مَحرم نَصوح / بلکه همچون دو تنی ، یک گشته روح

نصوح دلّاکِ مخصوصِ شاهزاده و محرمِ اسرارش بود . بلکه بهتر است بگوییم که آن دو مانند روحی در دو قالب بودند .

گوهر ار بُرده ست او برده ست و بس / زو ملازم تر به خاتون نیست کس

زنان می گفتند : اگر جواهر را کسی دزدیده باشد فقط نصوح دزدیده نه کسی دیگر . زیرا او بیش از سایرین همراه و ملازم دختر شاه است .

اوّل او را خواست جُستن در نبرد / بهرِ حُرمت داشتن تأخیر کرد

هنگام تفتیش نیز ابتدا می خواستند نصوح را وارسی کنند . ولی به خاطر احترام بدو نوبت تفتیش او را عقب انداختند .

تا بود کان را بیندازد به جا / اندرین مهلت رهانَد خویش را

نوبت او را عقب انداختند که شاید از این فرصت استفاده کند و جواهر دزدیده را در گوشه ای بیفکند و در این فاصله خود را نجات دهد .

این حلالی ها ازو می خواستند / وز برای عذر برمی خاستند

از اینرو از نصوح حلالیّت می طلبیدند و در صدد عذر خواهی برمی آمدند .

گفت : بُد فضلِ خدایِ دادگر / ور نه ز آنچم گفته شد ، هستم بَتَر

نصوح به زنان گفت : این فضل خداوند عادل بود که مرا نجات داد . و اِلّا من از آنچه که در باره ام گفته اید بدترم . [ اگر فضل و احسان خداوند شاملِ حالم نمی شد در فساد و قباحتِ عمل از همه جلوتر بودم . این بیت می گوید که شخصی اگر به توفیقی رسید و یا از مهلکه ای رهید نباید به خود مغرور شود و سبب توفیق و نجات خود را به خود نسبت دهد . ]

چه حلالی خواست می باید ز من ؟ / که منم مُجرم ترِ اهلِ زَمَن

از آدم گناهکاری چون من چه حلالیّتی می طلبید ؟ زیرا من از همۀ مردمِ روزگار گناهکارترم .

آنچه گفتندم ز بَد از صد یکی ست / بر من این کشف ست ، ار کس را شکی ست

آنچه در بَدی من گفته اند . یکی از صد است یعنی از صدتا گناهی که کرده ام فقط یکی را گفته اند . اگر کسی در این مورد شک دارد برای من این امر مکشوف و مسلّم است .

کس چه می داند ز من جز اندکی ؟ / از هزاران جُرم و بَد فعلم یکی

کسی جز اندکی چه چیزی در بارۀ من می داند ؟ از هزاران گناه و زشتکاری ام فقط یکی را می داند .

من همی دانم و آن ستّارِ من / جُرم ها و زشتیِ کردارِ من

فقط من می دانم و خداوندِ ستّار العیوب که چه گناهان و تباهکاری هایی مرتکب شدم .

اوّل ، ابلیسی مرا استاد بود / بعد از آن ، ابلیس پیشم باد بود

در ابتدای ارتکابِ به گناه ، ابلیس معلّمِ من بود امّا بعد از مدّتی ابلیس پیشِ من هیچ بود .

حق بدید آن جمله را ، نادیده کرد / تا نگردم در فضیحت رُوی زرد

حق تعالی همۀ افعالِ قبیحم را دید و چشم پوشی کرد تا بر اثرِ رسوایی شرمنده نشوم . [ رُوی زرد = شرمگین و خجالت زده ]

باز ، رحمت پوستین دوزیم کرد / توبۀ شیرین چو جان روزیم کرد

بار دیگر رحمت الهی لغزش مرا جبران کرد و توبه ای نصیب من فرمود که از جان هم شیرین تر است . [ پوستین دوزی = شغل پوستین دوز ، وصله زدن بر پوستین ، در اینجا کنایه از اِغماض و چشم پوشی از گناه . نصوح می گوید : رحمت حق تعالی پوستینِ دریده شدۀ عِرض و آبروی مرا وصله زد و نقیصۀ اخلاقی مرا جبران کرد . ]

هر چه کردم ، جمله ناکرده گرفت / طاعتِ ناکرده آورده گرفت

هر گناهی که مرتکب شدم . اغماض فرمود . و هر طاعت و عبادتی که انجام نداده بودم انجام یافته فرض کرد .

همچو سَرو و سُوسنم آزاد کرد / همچو بخت و دولتم دلشاد کرد

مرا همچون سَرو و سُوسن آزاد کرد و مانند صاحبان بخت و اقبال شادمانم فرمود . [ سوسن = گُلی است فصلی و دارای گلهای زیبا و درشت و رنگین امّا در ادبیات فارسی ، کنایه است از کسی که حرف های بسیار دارد ولی حرفی نزند . زیرا گلبرگ های سوسن فراوان است و در عین حال خموش و بی سخن . از اینرو به این گونه افراد ، «سوسن زبان» گویند . گاه نیز این تعبیر در موردِ افراد فصیح و سخنور بکار رود . سوسن چهار قسم دارد . یکی از اقسام آن سوسن سفید است که آنرا آزاد گویند ( آنندراج ، ج 3 ، ص 2512 ) ]

نامِ من در نامۀ پاکان نوشت / دوزخی بودم ببخشیدم بهشت

نام مرا در دفتر پاکیزگان صالح نوشت . و با آنکه مستحقِ جهنم بودم بهش را به من عطا فرمود .

آه کردم ، چون رَسَن شد آهِ من / گشت آویزان رَسَن در چاهِ من

از کثرت گناه خود آه کشیدم و آهم به ریسمانی مبدّل شد و آن ریسمان در درون چاهی که محبوس بدم آویزان شد . [ مراد از این چاه ، چاهِ نفسانیّات و شهوات حیوانی است . ]

آن رَسَن بگرفتم و بیرون شدم / شاد و زَفت و فَربِه و گُلگون شدم

آن ریسمان را گرفتم و از چاهِ نفسانیّات خارج شدم و پس از نجان از آن چاه از نظر روحی و باطنی شاد و نیرومند و کمال یافته و با نشاط شدم . [ زَفت = بزرگ ، ستبر ]

در بُنِ چاهی همی بودم زَبون / در همۀ عالم نمی گنجم کنون

من در آن وقت در تهِ چاهی خوار و زبون بودم و اینک چنان جلیل القدر شده ام که در سرار جهان نمی گنجم .

آفرین ها بر تو بادا ای خدا / ناگهان کردی مرا از غم جدا

خداوندا آفرین های بیشمار نثار تویی که ناگهان مرا از اندوه رهانیدی .

گر سَرِ هر مویِ من یابد زبان / شُکرهای تو نیاید در بیان

اگر فرضاََ سرِ هر مویِ من زبانی پیدا کند . باز نمی تواند سپاس تو را بجا آورد .

می زنم نعره درین روضه و عُیون / خلق را یا لَیتَ قَومی یَعلَمون

من در میانِ این بوستان ها و چشمه ساران در خطاب به مردم فریاد برمی آورم که : ای کاش قوم من بدانیتندی . ( روضه = گلشن ، بوستان / عُیون = جمع عَین به معنی چشمه ) [ مصراع دوم اشاره است به آیه 26 سورۀ یس « ( به این مرد با ایمان پس از کشته شدن ، در عالم برزخ ) گفته شد : داخل بهشت شو . گفت : ای کاش ملّت من هم ( از این نعمت بزرگ ) آگاه بودند » ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد