درخواست عارف از حق همچو درخواست حق است | شرح و تفسیر

کان دعای شیخ نه چون هر دعاست / فانی است و گفتِ او گفتِ خداست

زیرا دعای پیر مانند هر دعای دیگری نیست . او فانی است و گفتۀ او گفتۀ خداوند است . [ انسان کامل چون انانیّتی ندارد سراپا نور الهی است و قهراََ هر چه او گوید . گفتۀ حق است . در آیه 3 و 4 سورۀ نجم آمده است « و (محمّد) از سرِ هوی سخنی نگوید . بلکه سخن او نیست مگر وحیی که بدو رسد » ]

چون خدا از خود سؤال و کَد کند / پس دعای خویش را چون رَد کند ؟

اگر خدا چیزی از خود بخواهد و طلب کند . چگونه ممکن است که دعای خود را رَد کند . [ کَد = سماجت در گدایی ، در اینجا به معنی طلب ]

یک سبب انگیخت صُنعِ ذُوالجلال / که رهانیدش ز نفرین و وَبال

خلاصۀ مطلب خلاقیّت خداوندِ صاحب جلال ، سببی ساخت تا نصوح را از لعن و گناه برهاند .

اندر آن حمّام پُر می کرد طشت / گوهری از گوهرِ شَه یاوه گشت

در آن حمّام ، نصوح مشغولِ پُر کردن طشت بود که جواهر دختر شاه گم شد . [ یاوه گشت = گم شد ]

گوهری از حلقه هایِ گوشِ او / یاوه گشت و ، هر زنی در جست و جو

یکی از حلقه های جواهراتِ گوشِ او گم شد و همۀ زنان به جستجو پرداختند .

پس درِ حمّام را بستند سخت / تا بجویند اوّلش در پیچِ رخت

درِ حمّام را محکم بستند تا در وهلۀ اوّل جواهر گم شده را لابلای جامه های افراد حاضر در حمّام بجویند . [ پیچ رخت = مراد لابلای اسباب و البسۀ حمّامیان است که در سربینه و رختکن حمّام می نهادند . ]

رخت ها جُستند و آن پیدا نشد / دزدِ گوهر نیز هم رسوا نشد

با آنکه همۀ لباس ها را گشتند ولی دزد جواهر نه پیدا شد و نه رسوا .

پس به جِد جُستن گرفتند از گِزاف / در دهان و گوش و اندر هر شکاف

پس به جدیّت تمام دهان و گوش و هر شکافی را فراوان گشتند . [ گِزاف = هرزه ، بیهوده ، بسیار ، بی اندازه ، بی حد . در بین این معانی سه معنی آخر با این بیت سازگار است . ]

در شکافِ تحت و فوق و هر طرف / جست و جو کردند دُرِّ خوش صدف

آن مروارید مرغوب را در شکاف های پایین و بالا و هر قسمت گشتند .

بانگ آمد که همه عریان شوید / هر که هستید از عجوز و گر نوید

یکی از آن جمع فریاد زد که ای زنان حاضر در حمّام باید بکُلّی برهنه شوید . هر که هستید باشید چه پیر و چه جوان ، فرقی نمی کند .

یک به یک از حاجبه جُستن گرفت / تا پدید آید گُهر دانۀ شگفت

ندیمۀ آن بزرگزاده یکی یکی زنان را وارسی کرد تا آن جواهرِ مرغوب و جالب را پیدا کند . [ حاجبه = زنی که پرده دار و دربان سرای ملکه باشد ، در اینجا به معنی ندیمه ]

آن نصوح از ترس شد در خلوتی / روی زرد و لب کبود از خَشیَتی

نصوح از شدّتِ ترس به گوشه ای خلوت رفت . در حالی که از ترس ، رنگ چهره اش زرد و لبش کبود شده بود . [ خَشیَت = ترس ]

پیشِ چشم خویش او می دید مرگ / رفت و می لرزید او مانندِ برگ

زیرا نصوح ، مرگ را پیش چشم خود می دید . پس تنهایی به جای خلوت حمّام رفت و مانندِ برگِ درخت می لرزید .

گفت یارَب بارها برگشته ام / توبه ها و عهدها بشکسته ام

نصوح در آن خلوت رو به حضرت حق کرد و گفت : پروردگارا بارها توبه کرده ام اما توبه ها و پیمان های خود را شکسته ام .

کرده ام آنها که از من می سزید / تا چنین سیلِ سیاهی در رسید

نصوح گفت : پروردگارا تا کنون کارهی زشتی کرده ام که شایستۀ من بود . در نتیجه چنین سیلِ سیاهی به سراغم آمد .

نوبتِ جُستن اگر در من رسد / وه که جانِ من چه سختی ها کشد

اگر نوبت وارسی من برسد . وای بر من که دچار چه سختی هایی خواهم شد .

در جگر ، افتاده اَستم صد شَرَر / در مناجاتم ببین بویِ جگر

صد شعله بر جگرم افتاده است یعنی از ترس و هیجان دارم آتش می گیرم . خداوندا ، بوی جگرم را از راز و نیازم ببین .

این چنین اندوهِ کافر را مباد / دامنِ رحمت گرفتم ، داد ، داد

الهی که چنین اندوهی دامنگیر هیچ کافری نشود . خداوندا ، دامن رحمتت را گرفته ام فریاد ، فریاد ، یعنی به فریادم رس ، به فریادم رس .

کاشکی مادر نزادی مر مرا / یا مرا شیری بخوردی در چَرا

ای کاش مادر مرا نزاده بود .و یا شیری درنده مرا در چراگاهی خورده بود .

ای خدا آن کُن که از تو می سزد / که ز هر سوراخ مارم می گزد

خداوندا کاری کن که زیبندۀ توست . زیرا از هر سوراخی ماری سر بُرون کرده و مرا می گزد .

جانِ سنگین دارم و دل آهنین / ور نه خون گشتی در این رنج و حَنین

من سخت جان و آهنین دلم . یعنی خیلی پوست کلفتم . و اِلّا دل و جانم از شدّت این رنج و فغان خون می شد .

وقت تنگ آمد مرا و ، یک نفس / پادشاهی کُن ، مرا فریاد رس

خداوندا فرصت اندک است . فقط یک لحظه بر من پادشاهی کن و به فریادم رس . [ معنی این بیت با توجه با این است که «یک نفس» به مصراع دوم مربوط باشد . ]

گر مرا این بار ستّاری کنی / توبه کردم من ز هر ناکردنی

خداوندا اگر این بار ستّاری بفرمایی . یعنی به اقتضای اسم ستّار ( = بسیار پوشاننده ) لغزش مرا بپوشانی زین پس از هر کار ناروا توبه می کنم .

توبه ام بپذیر این بارِ دگر / تا ببندم بهرِ توبه صد کمر

این دفعه هم توبه ام را قبول کن تا برای توبه صد کمر ببندم . یعنی این بار واقعاََ کمر همّت می بندم تا توبه ام شکسته نشود .

من اگر این بار تقصیری کنم / پس دگر مشنو دعا و گفتنم

اگر این دفعه گناهی مرتکب شدم . دیگر دعایم را قبول نکن و حرفم را گوش مده .

این همه زارید و ، صد قطره روان / که در افتادم به جلّاد و عَوان

نصوح پیوسته گریه می کرد و اشکِ فراوانی از چشمانش جاری شد و پیشِ خود می گفت : اسیرِ جلّادان و مأموران خشونت کار شدم .

تا نمیرد هیچ اَفرَنگی چنین / هیچ مُلحِد را مبادا این حنین

مبادا که هیچ نامسلمانی بدینصورت بمیرد . و مبادا که هیچ مُلحدی دچار این فغان و زاری شود . [ اَفرَنگ = فرنگ ، فرنگستان ، در ادبیات قدیم فارسی معادل کافر و نامسلمان است . ]

نوحه ها می کرد او بر جانِ خویش / رویِ عزرائیل دیده پیش پیش

نصوح بر جان خود شیون ها می کرد و گویی که عزرائیل را مقابل خود دیده است .

ای خدا و ای خدا چندان بگفت / کان در و دیوار با او گشت جُفت

نصوح آنقدر خدا خدا گفت که در و دیوار با او همنوا شدند .

در میانِ یارب و یارب بُد او / بانگ آمد از میان جست و جو

نصوح در حال یارب یارب گفتن بود که ناگهان از میان مأموران تفتیش صدایی بلند سد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد