شرح و تفسیر چنانکه گدا عاشق کرم است و عاشق کریم در مرکز تخصصی شعر و عرفان دیدارجان
شرح و تفسیر چنانکه گدا عاشق کرم است و عاشق کریم
شاعر : مولانا جلال الدین محمد بلخی
کتاب : مثنوی معنوی
قالب شعر : مثنوی
آدرس شعر : مثنوی معنوی مولوی دفتر اول ابیات 2744 تا 2751
نام حکایت : خلیفه که در کرم در زمان خود از حاتم طایی گذشته بود و نظیر نداشت
بخش : 22 از 32
در روزگاران پیشین ، خلیفه ای بود بسیار بخشنده و دادگر ، بدین معنی که نه تنها بر قبیله و عشیره خود بخشش و جوانمردی می کرد . بلکه همه اقوام و قبائل را مشمول دلجویی و دادِ خود می ساخت . شبی بنابر خوی و عادت زنان که به سبب گرفتاری خود به کارهای خانه و تیمارِ طفلان و اشتغال مردان به مشاغل دیگر . تنها شب هنگام ، فرصتی بدست می آرند که از شویِ خود شکایتی کنند . زنی اعرابی از تنگیِ معاش و تهیدستی و بینوایی گِله آغازید و فقر و نداری شویِ خود را با بازتابی تند و جان گزا بازگو کرد . و از سرِ ملامت و نکوهش ، بدو گفت : از صفات ویژه عربان ، جنگ و غارت است . ولی تو ، ای شویِ بی برگ ونوا ، چنان در چنبر فقر و فاقه اسیری که رعایت این رسم و سنت دیرین عرب نیز نتوانی کردن . در نتیجه ، مال و مُکنتی نداری تا هرگاه مهمانی نزد ما آید از او پذیرایی کنیم . و حال آنکه از سنت کهن اعرابیان است که مهمان را بس عزیز و گرامی دارند . وانگهی اگر مهمانی هم برای ما رسد . ناگزیریم که شبانه بر رخت و جامه او نیز دست یغما و …
متن کامل حکایت خلیفه کریم تر از حاتم طایی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید .
2744) بانگ می آمد که ای طالب بیا / جُود ، محتاجِ گدایان ، چون گدا
2745) جُود می جوید گدایان و ضِعاف / همچو خوبان ، کآینه جویند صاف
2746) رویِ خوبان ، ز آینه زیبا شود / رویِ احسان ، از گدا پیدا شود
2747) پس ، از این فرمود حق در وَالضّحا : / بانگ ، کم زن ای محمّد بر گدا
2748) چون گدا آیینۀ جُود است ، هان / دَم بُوَد بر رویِ آیینه زیان
2749) آن یکی جودش گدا آرد پدید / و آن دگر بخشد گدایان را مَزید
2750) پس گدایان آینۀ جُودِ حق اند / و آنکه با حقُ اند ، جُودِ مُطلق اند
2751) ز آنکه جز این دوست ، او خود مُرده ای است / او بر این در نیست ، نقشِ پرده ای است
شرح و تفسیر چنانکه گدا عاشق کرم است و عاشق کریم
بانگ می آمد که ای طالب بیا / جُود ، محتاجِ گدایان ، چون گدا
آواز آمد که ای طالب بیا . زیرا جُود و کرم مانند گدا ، به گدایان نیازمند است .
_ مولانا در این بخش جلیل بیان می دارد که ظهور جُود در عالَم خارج ، هم نیازمند بخشنده است و هم بخشش پذیر . یعنی همانطور که تهیدست به بخشنده نیاز دارد . بخشنده نیز بدو نیازمند است . از اینجا نتیجه می گیرد که نباید گدایان و مستمندان را به دیده حقارت در نگریست . سپس سخن را به جُود حق تعالی می کشاند و می گوید که جُودِ خداوند ، نخست نیاز را در وجودِ سالک پدید می آورد تا به سعی تمام در راهِ تکمیل نفس حرکت کند و سپس با جُودی دیگر او را به کمال رساند .
جُود می جوید گدایان و ضِعاف / همچو خوبان ، کآینه جویند صاف
جُود و بخشش ، گدایان و بینوایان را می خواهد . مثلِ زیبا رویان که طالب آینۀ صاف و رخشان اند . ( ضِعاف = جمع ضعیف به معنی ناتوان و بینوا )
رویِ خوبان ، ز آینه زیبا شود / رویِ احسان ، از گدا پیدا شود
رویِ زیبا رخساران از آینه ، زیبا می شود . و روی احسان و کرم نیز از گدایان ، نمایان می گردد . [ زیرا مستمندان و بینوایان ، سبب می شوند تا جود و کرم اشخاص ، سنجیده شود ]
پس ، از این فرمود حق در وَالضّحا : / بانگ ، کم زن ای محمّد بر گدا
به همین سبب حق تعالی در سوره وَالضُحی فرمود : ای محمد بر سرِ گدا و مسکین بانگ مَزن . یعنی گدایان را از حضورت مران . [ خداوند در سوره ضحی ، آیه 10 می فرماید : « امّا بینوا را از خود مران و بر او بانگ مزن »
چون گدا آیینۀ جُود است ، هان / دَم بُوَد بر رویِ آیینه زیان
از آنجا که بینوایان آینۀ جود و کرمِ افراد هستند . پس بهوش باش تا بر روی این آینۀ صاف و شفاف ، دَم مزنید تا مباد که تیره و تار گردد . [ کم حوصلگی و منّت نهادن بر نیازمندان به گاه بخشش ، آینۀ جود و کرم را تیره و تار می کند ]
آن یکی جودش گدا آرد پدید / و آن دگر بخشد گدایان را مَزید
بخشنده بر دو قسم است . یکی آن بخشنده ای که صبر کند تا گدایی به طلب و حاجتی نزد او آید و آنگاه بر وی چیزی بخشد . و دیگر آن بخشنده ای است که بدون درخواست گدا به او بسیار ببخشد . ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 199 ) . [ منظور بیت : آن بخشنده ابتدا گدا و نیازمند پدید می آورد و سپس به آن نیازمندان ، بر حسب استعداد و قابلیتشان ، فراوان می بخشد . ( شرح کبیر انقروی ، ج 3 ، ص 1042 ) ( مَزید = فراوان بخشیدن ) ]
پس گدایان آینۀ جُودِ حق اند / و آنکه با حقُ اند ، جُودِ مُطلق اند
پس بینوایان آینۀ بخشش و کرم حق تعالی هستند . ولی آن فقیرانی که از خود فانی و به حق باقی اند . جُود و کرمِ مطلق اند .
ز آنکه جز این دوست ، او خود مُرده ای است / او بر این در نیست ، نقشِ پرده ای است
ولی بینوا و فقیری که نه این است و نه آن ( منظور دو دسته از فقرا که در بیت قبل مذکور افتاد ) ، او مُرده و افسرده است . او نه تنها بر درگاه حق ننشسته بلکه حجاب میان خالق و مخلوق است . این فقیران نه آینۀ جُودِ خلق هستند نه خالق .
دکلمه چنانکه گدا عاشق کرم است و عاشق کریم
دکلمه چنانکه گدا عاشق کرم است و عاشق کریم
سرزمین ایران از دیرباز مهد تفکرات عرفانی بوده است . از این رو در طی قرون و اعصار ، نام آورانی بی شمار در عرصه عرفان و تصوف در دامن خود پرورش داده است . یکی از این بزرگان نام آور ، حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی است که به ملای روم و مولوی رومی آوازه یافته است . او در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ زاده شد . پدر او محمدحسین خطیبی است که به بهاءالدین ولد معروف شده است و نیز او را با لقب سلطان العلما یاد کرده اند . بهاء ولد از اکابر صوفیه و اعاظم عرفا بود و خرقه او به احمد غزالی می پیوست و در علم عرفان و …
متن کامل زندگینامه مولانا جلال الدین بلخی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
مثنوی معنوی کتابی تعلیمی و درسی در زمینه عرفان ، اصول تصوف ، اخلاق ، معارف و …است . مولانا بیشتر به خاطر همین کتاب شریف معروف شده است . مثنوی معنوی دریای ژرفی است که می توان در آن غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت با آنکه تا آن زمان کتابهای ارزشمند و گرانقدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقت الحقیقت سنائی و گلشن راز شبستری از مهمترین و عمیق ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می رفتند ولی با ظهور مثنوی معنوی مولانا و جامعیت و ظرافت و نکته های باریک و …
متن کامل معرفی جامع کتاب مثنوی معنوی مولوی را در مرکز تخصصی شعر و عرفان مطالعه نمایید.
منابع و مراجع :
- شرح جامع مثنوی معنوی – دفتر اول – تالیف کریم زمانی – انتشارات اطلاعات
