منازعت چهار کس جهت انگور که هر یک به نامی فهم می کرد | شرح و تفسیر

چار کس را داد مردی یک دِرَم / آن یکی گفت : این به انگوری دهم

شخصی به چهار نفر یک دِرَم پول داد . یکی از آنها که فارس بود گفت : با این پول مقداری انگور می خرم .

آن یکی دیگر عرب بُد گفت : لا / من عِنَب خواهم ، نه انگور ، ای دَغا

دومی که عرب بود گفت : نه ، من انگور نمی خواهم بلکه عِنَب می خواهم ، ای فریبکار . [ عِنَب = انگور ]

آن یکی ترکی بُد و گفت : این یَنُم / من نمی خواهم عِنَب ، خواهم اُزُم

آن یکی که ترک زبان بود گفت : این پول مالِ من است بنابراین من عِنَب نمی خواهم بلکه من اُزُم می خواهم . [ اُزُم = انگور ]

آن یکی رومی بگفت : این قیل را / تَرک کن ، خواهیم اِستافیل را

چهارمی که رومی بود گفت : این حرف ها را بگذارید کنار ، من استافیل می خواهم . [ استافیل = انگور ]

در تنازع ، آن نَفَر جنگی شدند / که ز سرِّ نام ها غافل بُدند

آن گروه به ستیز و نزاع برخاستند ، زیرا از اسرار و معانی آن نام ها بی خبر بودند . [ نَفَر = گروه ، جماعت ]

مشت بر هم می زدند از ابلهی / پُر بُدند از جهل و ، وز دانش تُهی

آن جماعت از روی حماقت دست به یقه شدند و به یکدیگر مشت می زدند . از نادانی آکنده بودند و از دانایی ، خالی .

صاحبِ سرّی عزیزِ صد زبان / گر بُدی آنجا بدادی صلحشان

اگر صاحبِ سِرّی ارجمند که به صد نوع زبان آشنایی دارد در آنجا بود . آنان را آشتی می داد . [ صاحب سِر = همان عارف بالله است که می تواند حقیقتِ واحدی را که در ورای الفاظ و کلماتِ گوناگون نهان است ، دریابد ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 579 ) . بیت 3700 همین بخش ، این بیت را توضیح می دهد . ]

پس بگفتی او که من زین یک دِرَم / آرزوی جملتان را می دهم

آن صاحبِ سِر به آنان می گفت : من با همین یک دِرَم خواستۀ همۀ شما را برآورده می سازم .

چونکه بسپارند دل را بی دَغَل / این دِرمتان می کند چندین عمل

اگر بدون نیرنگ و ناخالصی ، دلِ خود را به من بسپارند . این یک دِرَمی که دارند چند کار انجام می دهد .

یک دِرمتان می شود چار اَلمُراد / چار دشمن می شود یک ، زِ اتّحاد

این یک دِرَم ، چهار دِرَم می شود و چهار خواسته را برآورده می سازد و چهار نفر که با هم دشمنی می کنند ، یار و متحد شوند .

گفتِ هر یک تان دهد جنگ و فراق / گفتِ من آرَد شما را اتّفاق

سخنِ هر یک از شما چهار نفر مایۀ جنگ و ستیز است در حالی که سخنِ من ، مایۀ یگانگی شما می شود .

پس شما خاموش باشید اَنصِتُوا / تا زبان تان من شوم در گفت و گو

بنابراین شما خاموش باشید و ساکت باشید تا من زبانِ شما شوم و شما به وسیلۀ من گفتگو کنید . [ اَنصِتوا = خموش باسید ، اشاره به آیه 204 سورۀ اعراف که شرح آن در بیت 1622 دفتر اوّل گذشت . ]

گر سُخنتان در توافق مُوثَقه است / در اثر مایۀ نزاع و تفرقه است

اگر حرفِ شما به ظاهر مایۀ آشتی و اتّحاد باشد . ولی چون بهره ای از حقیقت ندارد موجب ستیز و پراکندگی می گردد . [ زیرا نَفس ، متلوّن است و هر لحظه به صورتی عرض اندام می کند / مُوثَقه = مورد اطمینان و وثوق ]

گَرمیِ عاریّتی نَدهد اثر / گَرمیِ خاصیّتی دارد هنر

چنانکه مثلاََ گرمای مصنوعی و عاریتی ، منشأ اثر نمی شود ولی گرمای ذاتی و طبیعی دارای مزیّت حقیقی است .

سِرکه را گر گرم کردی ز آتش آن / چون خوری ، سَردی فزاید بی گمان

برای مثال ، اگر سرکه را روی آتش گرم کنی و سپس آن را بخوری . به این خیال که با گرم کردنش طبعش نیز گرم می شود . قطعاََ بر سردی مزاجِ تو می افزاید . [ زیرا سرکه طبعی سرد و خشک دارد ]

ز آنکه آن گرمیِّ او دهلیزی است / طبعِ اصلش سردی است و تیزی است

زیرا گرمای آن ، مصنوعی و غیر حقیقی است و طبع سرکه ، سرد و خشک است .

ور بُوَد یخ بسته دوشاب ای پسر / چون خوری ، گرمی فزاید در جگر

ای پس ، مثلاََ اگر شیرۀ انگور یا خرما ، از شدّتِ سرما یخ ببندد و تو آن را بخوری . باز بر گرمای مزاج تو می افزاید . [ زیرا طبع انگور و خرما ، گرم است و به یخ بستن طبعِ آن عوض نمی شود ]

پس ریایِ شیخ بِه ز اخلاصِ ما / کز بصیرت باشد آن وین از عَمی

پس نتیجه می گیریم که ریای مشایخ ، بهتر از اخلاصِ ناقصان است . زیرا عمل او از رویِ بینایی و روشن بینی است . ولی کارِ ما از رویِ بی خبری . [ بنابراین گاه راهنمایان و هادیان جامعه برای ارشاد مردم و تعلیمِ عملی به آنها کارهایی انجام می دهند که اگر تنها باشند نیازی به انجام آن ندارند . و یا عمداََ جلو چشمِ دیگران انجام می دهند تا مردم از آنها تقلید کنند و به راهِ صلاح درآیند . زیرا تبلیغِ عملی بهتر از تبلیغِ لفظی است . این نوع کارها که صرفاََ برای ارشاد و تعلیم مردم صورت می گیرد و تسامحاََ «ریا» می نامیم . بهتر است از اعمالِ خالصانه بسیاری مردم که از تعهداتِ اجتماعی برکنارند ( مقتبس از شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 230 ) ]

از حدیثِ شیخ جمعیّت رسد/ تفرقه آرَد دَمِ اهلِ حسد

سخنِ مشایخ موجبِ آرامش خاطر مردم می شود ولی سخنِ حسودان مایۀ پریشانی و پراکندگی می گردد .

چون سلیمان کز سویِ حضرت بتاخت / کو زبانِ جملۀ مرغان شناخت

از آنرو که حضرت سلیمان (ع) از جانب حق به رسالت مبعوث شد . زبان همۀ پرندگان را آموخت . [ مصراع دوم اشاره به آیه 16 سورۀ نَمل « و ما را زبان پرندگان آموخته اند » رجوع کنید به شرح ابیات 1202 تا 1204 دفتر اوّل ]

در زمانِ عدلش آهو با پلنگ / اُنس بگرفت و ، برون آمد ز جنگ

در زمانِ حکومتِ دادگرانۀ او ، آهو و پلنگ انیس یکدیگر شدند و ستیز را رها کردند .

شد کبوتر ایمن از چنگالِ باز / گوسفد از گرگ نآورد احتراز

همینطور کبوتر از چنگالِ بازِ شکاری آسوده خاطر شد و گوسفتدان دیگر از گرگ نمی رمیدند . [ احتراز = حذر کردن ، خویشتن داری ]

او میانجی شد میانِ دشمنان / اتّحادی شد میانِ پَر زَنان

سلیمان (ع) میان موجوداتی که دشمن یکدیگر بودند ، واسطه شد و در نتیجه میانِ همۀ پرندگان همبستگی پدید آمد .

تو چو موری بهرِ دانه می روی / هین سلیمان جُو چه می باشی غَوی ؟

تو مانند مورچه به دنبالِ دانه می شتابی . بهوش باش ، و به جستجوی سلیمان بپرداز .

دانه جُو را ، دانه اش دامی شود / و آن سلیمان جُوی را هر دو بُوَد

دانه برای کسی که در پیِ دانه است به صورتِ دام درمی آید . ولی کسی که طالب سلیمان است هم دانه را بدست می آورد و هم سلیمان را . [ کسی که فقط به دنبالِ مادیّات است ناکام می ماند ولی کسی که در پیِ روحانیات است ، در معاشِ دنیوی نیز درنمی ماند ]

مرغِ جان ها را در این آخِر زمان / نیستشان از همدگر یک دَم اَمان

در دورۀ آخرالزمان ، گرندگان روح ، لحظه ای از یکدیگر اسوده نیستند . [ مردم با یکدیگر سخت دچار اختلاف و نزاع شده اند . انسانِ کاملی لازم است تا میانِ آنان سازش برقرار سازد . ]

هم سلیمان هست اندر دُورِ ما / کو دهد صلح و ، نماند جورِ ما

در زمان ما نیز سلیمانی وجود دارد که می تواند میانِ ما انسان ها آشتی برقرار سازد . و جور و ستم را از میانِ ما بردارد . [ حقیقتِ نوعیّه حضرت سلیمان (ع) و همۀ انبیاء که همانا ولایت و هدایت است در هر عصری و دوره ای در انسان کامل به صورت ولایت شمسیه تجلّی می کند و در سایر افراد صالح به صورت ولایتِ قمریه . رجوع کنید به شرح بیت 97 دفتر دوم ]

قولِ اِن مِن اُمّةِِ را یاد گیر / تا به اِلّا و خَلافیها نَذیر

این کلام را فرا گیر که : هیچ امتی نیست جز آنکه در میانِ آنها بیم دهنده ای است . [ اشاره به آیه 24 سورۀ فاطر « ما تو را فرستادیم بحق مژده دهنده و بیم دهنده و هیچ امتی نیست مگر آنکه در میان آنها بیم دهنده ای است » ]

گفت : خود خالی نبوده ست اُمّتی / از خلیفۀ حقّ و ، صاحب همّتی

حق تعالی فرمود : هیچ امتی نیست که از خلیفۀ حق و صاحب همّتی خالی باشد .

مرغِ جان ها را چنان یکدل کُند / کز صفاشان بی غِش و بی غِل کُند

سلیمانِ روزگار ( ولیّ صاحبِ تصرّف و عارف واصل ) چنان پرندگان روح را متّحد می کند که به سبب صفای آن ، مردم از کینه و دشمنی دست می کشند .

مُشفِقان گردند همچون والده / مُسلِمون را گفت : نَفسَُ واحِدَه

آنان مانندِ مادری مهربان می شوند . زیرا پیامبر (ص) مسلمانان را « نَفسِ واحد » دانسته است . [ اشاره به حدیثِ « مؤمنان همچون فردی واحد هستند » ( احادیثِ مثنوی ، ص 43 ) ]

نَفسِ واحد از رسولِ حق شدند / وَر نه ، هر یک دشمنی مُطلَق بُدند

آنان از برکت وجود رسول الله ، نَفسی واحد شدند . و اِلّا بیش از این کاملاََ دشمن یکدیگر بودند . [ حکایت انصار و پیامبر در بخش بعد در بیان همین مطلب است ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد