نومید شدن آن پادشاه از یافتن گنج و ملول شدن او از طلب | شرح و تفسیر

دشت ها را گَز گَز آن شاه چاه کند / رُقعه را از خشم پیشِ او فگند

شاه سراسرِ بیابان ها را قدم به قدم کَند امّا نتوانست به گنجی دست یابد . سپس از روی خشم و غضب گنج نامه را جلوی آن فقیر پَرت کرد . [ گَز = مقیاسی در طول معادل 104 سانتی متر ]

گفت : گیر این رُقعه کِش آثار نیست / تو بدین اولاتری کِت کار نیست

شاه به فقیر گنج طلب گفت : این گنج نامۀ بی خاصیت را بگیر که چنین چیزی لایقِ آدم بیکاری مثلِ توست .

نیست این کارِ کسی کِش هست کار / که بسوزد گُل ، بگردد گِردِ خار

کندن و کاویدن بیهودۀ زمین ، کارِ آدم هایی نیست که واقعاََ کاری دارند . این کار بدان مانَد که کسی گُل را بسوزاند و تباه کند و قربان صدقۀ خار برود . یعنی کارهای لازم خود را فدای اینگونه بطالت ها کند .

نادر افتد اهلِ این ماخولیا / منتظر که روید از آهن گیا

تازه در میان بیماران مالیخولیایی نیز کم پیش می آید که کسی تحتِ تأثیر خیالات بی اساسِ خود ، توقع داشته باشد که از دلِ آهن ، گیاه بروید .

سخت جانی باید این فن را ، چو تو / تو که داری جانِ سخت این را بجو

این کار به دردِ آدم پوست کُلُفتی مثل تو می خورد . تو که اینقدر پوست کلفتی برو دنبال پیدا کردن این گنج . [ سخت جان = در اینجا به معنی مقاوم و به اصطلاح پوست کلفت ]

گر نیابی ، نَبوَدَت هرگز ملال / ور بیابی ، آن به تو کردم حلال

تو بقدری پوست کلفتی که اگر بعد از سعی و رنج فراوان آن گنج را نیابی خَم به ابرویت نمی آید . و اگر یافتی حلالت کردم .

عقل ، راهِ نااُمیدی کی رَوَد ؟ / عشق باشد کآن طرف بر سَر رَوَد

عقل چگونه ممکن است در راهِ ناامیدی گام بردارد ؟ بلکه این عشق است که با سَر به سوی ناامیدی می دَوَد . یعنی کسی که دارای عقل معاش و عافیت طلب است به حساب و کتاب حرکت می کند . اوّل جوانب سود و زیان هر کاری را می سنجند و سپس بدان کار می پردازد . اینگونه افراد قدم در راهی نمی گذارند که امیدی به توفیق نباشد . ولی عشّاق چون در قیدِ سود و زیان های کاسبکارانه نیستند به راههایی قدم می گذارند که هیچگونه سود دنیوی از آن امید نمی رود .

لاابالی عشق باشد ، نی خِرَد / عقل آن جوید کز آن سودی بَرَد

عشق ، گُستاخ است . امّا عقلِ جزیی چنین نیست . بلکه عقل خواهانِ چیزی است که حتماََ چیزی از آن عایدش شود .

تُرکتاز و تن گُداز و بی حیا / در بلا چون سنگِ زیرِ آسیا

عشق بی محابا می تازد و تن را ذوب می کند . یعنی از منافع دنیوی در می گذرد و گستاخی نشان می دهد . و در فشارِ بلاها و مصائب همچون سنگِ زیرینِ آسیاست .

سخت رویی که ندارد هیچ پُشت / بهره جویی را درونِ خویش کُشت

آن گستاخی است که بدون هیچ پشتیبان می تازد . عشق ، چنان گستاخ است که هیچ پشتیبانی ندارد . ( یا به هیچ سختی و مصیبتی پُشت نمی کند ) . عاشق ، هر گونه انگیزه سود جویانه را در خود نابود کرده است .

پاک می بازد ، نباشد مُزدجُو / آنچنان که پاک می گیرد ز هُو

عاشق همه چیزش را در راهِ معشوق درمی بازد و توقع مُزد و پاداش ندارد . و همانطور که جانِ خود را از حضرت حق ، پاک و خالص دریافت کرده آن را پاک و خالص و بدون چشمداشت و عوض در راهِ حضرت معشوق بذل می کند .

می دهد حق هستی اش بی علّتی / می سپارد باز ، بی علّت فتی

همانطور که حضرت حق بدون علّت و غرض بدو هستی بخشیده . او نیز بدون چشمداشت و بدون غرض هستی خود را در او نثار می کند .

که فُتوّت دادنِ بی علّت است / پاکبازی خارجِ هر ملّت است

زیرا فتوّت و جوانمردی بخشش بدون غرض است . اصولاََ پاکبازی و ایثار ورای هر آیین و مذهبی است . [ هیچ راه و رسمی بالاتر از فتوّت نیست . زیرا بخشش اهل فتوّت ، معلّل به علّتی نیست . ]

زآنکه ملّت فضل جوید یا خلاص / پاکبازان اند قربانانِ خاص

زیرا اهلِ مذهب (نوعاََ) در دینداری و عبادتِ خود یا به دنبال اَجر و ثواب اُخروی هستند و یا دنبال رهایی از دوزخ . امّا عشّاق ایثارگر فدائیانِ حضرت معشوق اند . [ حضرت علی (ع) می فرمایند : « گروهی خدا را به جهت میل به بهشت می پرستند که اینان سوداگران اند . و گروهی خدا را به جهت بیم از دوزخ می پرستند که اینان ، بردگان اند . و گروهی خدا را می پرستند به جهت آنکه او را شایسته سپاس می بینند و اینان ، آزادگان اند » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت شماره 229 ) و نیز ابوطالب مکی در کتاب خود به نام قُوتُ القلوب از قول ابوحازم مدنی نقل می کند « من شرم دارم از پروردگارم که او را از بیمِ آتش بپرستم زیرا در این هنگام بنده ای نابکار را مانم که اگر نترسد ، کار نمی کند و نیز شرم دارم او را برای بهشت عبادت کنم ، زیرا در این هنگام به مزدوری سیه کار مانم که اگر مزدش ندهند کارِ خود را به انجام نرساند . من خدا را به خاطرِ خودش عبادت می کنم ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 712 ) ]

نی خدا را امتحانی می کنند / نی درِ سود و زیانی می زنند

عشّاق پاکباز نه خدا را امتحان می کنند و نه در پی سود و زیان هستند . [ مسأله امتحان کردن خداوند از سوی برخی از بندگان سُست ایمان به صورت حکایتی در دفتر چهارم از بیت 353 به بعد آمده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد