دیدن خر هیزم فروش بانوایی اسبان تازی در آخور خاص | شرح و تفسیر

بود سقّایی و مر او را یک خری / گشته از محنت دو تا چون چنبری

سقّایی خری داشت که از رنج و بلا پشتش مانند چنبر خمیده شده بود . [ با اینکه در عنوان این حکایت صحبت از « خر هیزم فروش » است ولی در متن ، سخن از خر سقّا می رود . نسخه های معتبر مثنوی همه بدرین صورت ضبط کرده اند . مولانا در این حکایت بحث رضا به قضای الهی را که در بخش قبل پیش کشیده تبیین می کند . ]

پشتش از بارِ گران صد جای ریش / عاشق و جویانِ روز مرگِ خویش

پشت آن خر بر اثر بارهای سنگین زخم های فراوان پیدا کرده بود و از شدّتِ ناراحتی شیفتۀ لحظۀ مرگش بود و پیوسته آن لحظه را طلب می کرد .

جَو کجا ، از کاهِ خشک او سیر نی / در عقب زخمی و سیخی آهنین

آن خر حتّی از کاهِ خشک هم شکمی سیر نمی خورد تا چه رسد به جو . و مداوم بر پشتش ضربه و سیخونکِ آهنی می زدند .

میرِ آخُر دید او را ، رحم کرد / کآشنایِ صاحبِ خر بود مَرد

امیر آخورِ سلطنتی وقتی آن خر را دید دلش به رَحم آمد . چون او با صاحبِ خر آشنایی داشت . [ میرِ آخُر = امیر آخور ، کسی که مأمور رسیدگی به امور اصطبل است ، در قدیم این یکی از مناصبِ دربار شاهان مشرق زمین به شمار می رفته است . ]

پس سلامش کرد و ، پرسیدش ز حال / کز چه این خر گشت دو تا همچو دال ؟

پس به صاحب خر سلام کرد و ضمن احوالپرسی از او پرسید که چرا پشتِ این خر مانند حرفِ دال خمیده شده است .

گفت : از درویشی و تقصیر من / که نمی یابد خود این بسته دهن

صاحب خر گفت : این وضع ناشی از فقر و کوتاهی من است که این زبان بسته کاه و جویی پیدا نمی کند .

گفت : بسپارش به من تو روز چند / تا شود در آخُرِ شَه زورمند

امیر آخور گفت : چند روزی این خر را به دست من بسپار تا در آخور شاه نیرومند و قوی بُنیه گردد .

خر بدو بسپرد و آن رَحمت پَرَست / در میانِ آخُرِ سلطانش بست

صاحبِ خر ، آن زبان بسته بدو سپرد و آن شخصِ دلسوز خر را در اصطبل سلطان بست .

خر ز هر سو مرکبِ تازی بدید / بانوا و فربِه و خوب و جدید

آن خرِ نحیف چشمش به هر طرف که می افتاد مرموب های نژاده و نیرومند و ستبر و زیبا و سر حال می دید .  [ مَرکبِ تازی = اسب عربی ، اسب نژاده و اصیل ]

زیرِ پاشان روفته ، آبی زده / کَه به وقت و ، جو به هنگام آمده

زیر پای آن مرکوب ها آب و جارو شده بود . هم کاه به موقع به آنها می رسید و هم جو .

خارِش و مالِش مر اسپان را بدبد / پوز بالا کرد کِای رَبِّ مجید

آن خر می دید که اسبان شاهانه را به موقع قَشو می زنند و مراقبت می کنند . در این هنگام آن خر پوزه اش را به آسمان کرد و گفت : ای پروردگارِ بزرگوار .

نه که مخلوقِ توام ؟ گیرم خرم / از چه زار و پشت ریش و لاغرم ؟

درست است که من یک خرم . ولی آیا مخلوقِ تو نیستم ؟ آخَر چرا باید حالم وخیم باشد و کمرم مجروح و اندامم لاغر .

شب ز دردِ پشت و از جُوعِ شکم / آرزومندم به مُردن دَم به دَم

شب ها از دردِ کمر و گرسنگی هر لحظه آرزوی مرگ می کنم .

حالِ این اسپان چنین خوش ، بانوا / من چه مخصوصم به تعذیب و بلا ؟

در حالی که این اسبان بدینصورت سر خوش و برخوردار از هر گونه رفاه و آسایش اند . پس چرا من باید به عذاب و بلا گرفتار باشم . [ تعذیب = شکنجه دادن ، عذاب کردن ]

ناگهان آوازۀ پیکار شد / تازیان را وقتِ زین و کار شد

آن خرِ بیچاره در حالِ ناله و شکایت بود که ناگهان غوغای جنگ بلند شد . و هنگام آن رسید که اسبان نژاده و نیرومند را زین کنند و به کار و تلاش وادارند .

زخم هایِ تیر خوردند از عدو / رفت پیکان ها در ایشان سو به سو

آن اسبانِ نژاده در اثنای جنگ تیرهایی از دشمن خوردند و بدنِ آنها از هر طرف آماجِ نیزه ها قرار گرفت .

از غزا بازآمدند آن تازیان / اندر آخُر جمله افتاده سِتان

آن اسبان نیرومند از پیکار بازگشتند . و جملگی در اصطبل ، طاقباز افتادند . [ سِتان = آنکه به پشت بخوابد ، به اصطلاح عامیانه طاق باز ]

پای هاشان بسته محکم با نوار / نعلبندان ایستاده بر قطار

پای اسبان زخمی را با نوارهای مخصوص بستند و سپس مهتران صف در صف ایستادند . [ نعلبندان = کسی که ستوران را نعل کند ، در اینجا مراد «مهتر» است ]

می شکافیدند تن هاشان به نیش / تا برون آرند پیکان ها ز ریش

آن مهتران بدن مجروح اسبان را با نیشتر می شکافتند تا پیکان ها را از داخلِ زخم ها بیرون کشند .

آن خر ، آن را دید و می گفت : ای خدا / من به فقر و عافیت دادم رضا

وقتی که آن خرِ نحیف ، این وضع را دید می گفت : خداوندا ، من در فقر در عینِ سلامتی ام راضی ام . [ رضا = جنید بغدادی می گوید : رضا ، بر طرف شدن اختیارِ بنده و اطاعت از حکمِ حق ( کتاب اللمع ، ص 53 ) ، ذوالنون مصری می گوید : یعنی شادمانی قلبِ بنده به واسطه جاری شدن قضای الهی است . بندۀ راضی به حکم حق در عینِ بلا مسرور است ( کتاب اللمع ، ص 53 ) ، شرح بیت 1574 دفتر اوّل ]

زآن نوا بیزارم و زآن زخمِ پشت / هر که خواهد عافیت ، دنیا بهشت

من هم از آن توشه و رفاه دلزده ام و هم از آن زخم هاس زشت . هر کس که خواهانِ سلامتی و عافیت است ، دنیا را ترک کند . ( بِهِشت = فعل ماضی از مصدر «هشتن» به معنی ترک کردن ، فرونهادن ) [ این حکایت نقد حال آدمیانی است که مفتون دولت و نعمت دولتمندان می شوند و در خواب و بیداری موقعیّت آنان را طلب می کنند . در حالیکه آنها فقط یک روی سکّه را می بینند . ]

منظور بیت : نه آن حشمت و شوکت دنیوی را خواهانم و نه زخم های روحی و آلایش های اخلاقی آن را . براستی که نجاتِ حقیقی در عدمِ وابستگی به مظاهر دنیوی است .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد