گفتن قبطی به سبطی که یک سبو از نیل پُر کُن | شرح و تفسیر

گفت : هستم یار و خویشاوندِ تو / گشته ام امروز حاجتمندِ تو

قبطی به آن سبطی گفت : من دوست و خویشاوندِ تو هستم و امروز به تو نیازمند شده ام .

ز آنکه موسی جادویی کرد و فسون / تا که آبِ نیلِ ما را کرد خون

زیرا موسی جادویی کرد و افسونی خواند و بر اثرِ آن آبِ رودِ نیل برای ما به خون مبدّل شد .

سِبطیان زو آبِ صافی می خورند / پیشِ قبطی خون شد آب از چشم بند

افرادِ سبطی از رودِ نیل ، آبِ زلال می نوشند . امّا همین آب بر اثرِ چشم بندی و جادوی موسی برای قبطیان خون می شود .

قِبط اینک می مُرند از تشنگی / از پِیِ اِدبارِ خود یا بَدرَگی

قبطیان اکنون بر اثرِ بدبختی و یا بَدنهادی شان از تشنگی می میرند . [ بَدرگی = ناسازگاری ، خشمگینی ، بَد نهادی ]

بهرِ خود یک طاس را پُر آب کُن / تا خورَد از آبت این یارِ کُهُن

پس ،کاسه ای برای خود پُر کُن تا این دوستِ قدیمی از آن آب بخورد . [ زیرا اگر برای من ظرفی را پُر آب کنی . به خون مبدّل می شود . اینک برای خود پُر کُن تا شاید من آبی از آن بنوشم . ]

چون برایِ خود کنی آن طاس پُر / خون نباشد ، آب باشد پاک و حُر

زیرا هر گاه برای خود ظرفی را پر آب کنی . آبِ آن ظرف خون نمی شود بلکه آبی زلال و صاف خواهد شد .

من طُفیلِ تو بنوشم آب هم / که طفیلی در تَبَع بِجهَد زِ غم

تا من به تَبَعِ تو آبی بنوشم . زیرا که طُفیلی به تبعیّت از یک شخص والا از غم رها می شود . [ طفیلی = منسوب به طفیل به معنی مهمان ناخوانده ، کسی که ناخوانده به همراهِ شخصِ مهمان به مجلسِ مهمانی برود . ]

گفت : ای جان و جهان خدمت کنم / پاس دارم ای دو چشمِ روشنم

سبطی به آن قبطی گفت : ای جان و جهان ، یعنی ای یارِ عزیز و محترم ، من خواهشت را می پذیرم و این نورِ چشمم ، رعایتِ حالِ تو را می کنم . [

بر مرادِ تو رَوم ، شادی کنم / بندۀ تو باشم ، آزادی کنم

حاجتِ تو را برآورده می سازم و از این بابت شادمان هستم . تو را خدمت می کنم و با این خدمتگزاری احساسِ آزادی می کنم .

طاس را از نیل او پُر آب کرد / بر دهان بنهاد و نیمی را بخَورد

آن سبطی ظرف را از رودِ نیل پُر از آب کرد و سپس بر دهانِ خود نهاد و نیمی از آن آب را خورد .

طاس را کژ کرد سویِ آب خواه / که بخور تو هم ، شد آن خونِ سیاه

آنگاه ظرفِ آب را به طرفِ آن قبطی تشنه کج کرد و گفت : تو نیز بخور ، امّا آب به خونِ تیره مبدّل شد .

باز از این سو کرد کژ ، خون آب شد / قبطی اندر خشم و اندر تاب شد

بارِ دیگر ظرفِ آب را به جانبِ خود کج کرد و دوباره خون به آبِ زلال مبدّل شد . در این لحظه قبطی خشمگین و غضبناک شد .

ساعتی بنشست تا خشمش برفت / بعد از آن گفتش که ای صَمصامِ زَفت

قبطی خشمگین مدّتی نشست تا خشمش فرو نشیند . سپس به آن سبطی گفت : ای شمشیرِ تیزِ سترگ . [ صَمصام = شمشیر ، شمشیرِ تیزی که کج نشود . ]

ای برادر این گِره را چاره چیست ؟ / گفت : این را او خورَد کو مُتَّقی ست

ای برادر ، یعنی ای سبطی ، این مشکل را چگونه می توان حل کرد ؟ سبطی جواب داد : این آب را کسی می تواند بخورد که پرهیزگار باشد .

متّقی آنست کو بیزار شد / از رَهِ فرعون و ، موسی وار شد

پرهیزگار کسی است که از راهِ فرعون و فرعونیان دوری گزیند و مانندِ موسی شود .

قومِ موسی شو ، بخور این آب را / صلح کن با مَه ، ببین مهتاب را

تو در زمرۀ اصحابِ موسی قرار بگیر تا از این آب بنوشی . با ماه آشتی کن تا مهتاب را ببینی . [ «ماه» کنایه از حضرت حق و یا موسی (ع) است یعنی هر وقت با موسی و خدای موسی سازگار باشی . انوارِ عنایت و هدایت را خواهی دید . ]

صد هزاران ظلمت است از خشمِ تو / بر عِبادالله ، اندر چشمِ تو

از آنرو که نسبت به بندگانِ راستینِ خدا خشم می گیری . جلوِ چشمانت را صدها هزار تاریکی فرا می گیرد و در نتیجه نممی توانی حقیقت را ببینی .

خشم بِنشان ، چشم بگشا ، شاد شو / عبرت از یاران بگیر ، استاد شو

خشمت را فرو نشان و چشمانت را باز کن تا شاد شوی . از یارانِ با صفا عبرت بگیر تا به مقامِ استادی رسی .

کی طُفیلِ من شوی در اِغتراف ؟ / چون تو را کُفریست همچون کوهِ قاف

ای قبطی تو که کفری به بزرگی کوهِ قاف داری . چگونه می توانی به تأسّی از من آب برداری ؟ ( اِغتراف = آب برداشتن )  [ زبان حالِ مؤمنان به قبطی صفتان و فرعون سیرتان اینست : مادام که با حقیقت در ستیزی چگونه می توانی به آبِ حیاتِ ایمان و سعادتِ معنوی برسی ؟ ]

کوه در سوراخِ سوزن کی رَود ؟ / جز مگر کآن رشتۀ یکتا شود

برای مثال ، کوه چگونه ممکن است در سوراخِ سوزن جای بگیرد مگر آنکه بصورتِ نخی یک لا درآید ؟ [ مصراع اوّل از امری ممتنع سخن گفته و آیه 40 سورۀ اعراف را تداعی می کند « آنان که آیاتِ ما را تکذیب می کنند و نسبت بدان تکبّر می ورزند . درهای آسمان به رویشان گشوده نشود و به بهشت درنیایند تا آنکه شتر از چشمۀ سوزن اندر شود و بدینسان گناهکاران را کیفر دهیم . ]

کوه را کاه کن به استغفار و ، خَوش / جامِ مغفوران بگیر و خوش بکش

ابتدا کوهِ خودبینی و وجودِ مجازی خود را بوسیلۀ استغفار مبدّل به کاه کن و آنگاه با خوشی و نشاط ، جامِ آمرزیدگان را بگیر و به خوشی آن را سر بکش . [ سالک باید کوهِ انانیّتِ خود را فانی سازد تا به شهودِ حق برسد . پس تا کوهِ خودبینی استوار است لقای پروردگار ناممکن . شبستری می گوید :

تو را تا کوهِ هستی هست باقی / جوابِ لفظِ اَرِنی ، لَن تَرانی است ]

تو بدین تزویر چون نوشی از آن ؟ / چون حرامش کرد حق بر کافران

ای قبطی مزوّر ، تو با این حیله چگونه می توانی از آن آب بنوشی در حالی که خداوند آن را بر حق ستیزان حرام کرده است ؟

خالقِ تزویر ، تزویرِ تو را / کی  خَرَد ای مُفتَریِّ مُفتَرا

ای افترا زنندۀ مکّار ، چگونه ممکن است که پدیدآورندۀ تزویر ، تو را بخَرد ؟ مفتری = افترازننده / مُفترا = در اینجا به معنی دروغ و بهتان است / بنابراین تعبیر «مفتری مفترا» تأکیدی است بر مکر و حیلۀ آن قبطی ) [ خدایی که به تعبیر قرآن خَیرُالماکِرین است چگونه ممکن است گولِ تزویرِ تو را بخورد ؟ ]

آلِ موسی شو که حیلت سود نیست / حیله ات بادِ تُهی پیمودَنیست

در زمرۀ اصحاب موسی قرار بگیر که حیله گری هیچ فایده ای ندارد . حیله  های تو ، کاری بیهوده است . [ بادِ تهی پیمودن = کنایه از کاری بی حاصل است ]

زَهره دارد آب کز اَمرِ صَمد / گردد ، او با کافران آبی کند ؟

آیا آب جرأت دارد که از فرمانِ خداوندِ بی نیاز سرپیچی کند و برای کافران آب باشد ؟

یا تو پنداری که تو نان می خوری / زَهرِ مار و کاهشِ جان می خوری

در این بیت و ابیات بعدی ، مولانا بر معاندان مثنوی تعریض آورده است . آیا تو خیال می کنی که داری آب می خوری . در حالی که زهرِ مار و طعام های جان سِتان می خوری . یعنی مثنوی ، بدخواهان را دچارِ سرگشتگی می کند و مخلصان را حیاتِ معنوی می بخشد .

نان کجا اصلاحِ آن جانی کند ؟ / کو دل از فرمانِ جانان بَر کنَد

آن کسی که از فرمانِ حضرت حق رُخ برتافته . چگونه ممکن است نان ، جانِ آن حق ستیز را بهبود بخشد ؟

یا تو پنداری که حرفِ مثنوی / چون بخوانی رایگانش بشنوی ؟

یا تو خیال کرده ای که به محضِ آنکه مثنوی را بخوانی . مفاهیمِ آن را رایگان درک خواهی کرد ؟

یا کلامِ حکمت و سِرِّ نهان / اندر آید زُغبه در گوش و دهان ؟

یا خیال کرده ای که سخنانِ حکمت آموز و رازآمیز مثنوی به آسانی به گوشِ و دهانِ تو می آید ؟ یعنی می پنداری که هر کسی می تواند مثنوی را بفهمد و مفاهیمِ آن را بر زبان آورد ؟ [ زُغبه = نوعی موشِ زمستان خواب که در اینجا مراد «به آسانی» و «سهولت» است . زیرا موش به راحتی و چابکی به سوراخش می رود . ]

اندر آید لیک چون افسانه ها / پوسن بنماید نه مغزِ دانه ها

البته آن کلام به گوشِ همه می رسد امّا چون برخی از شنوندگان از اغراضِ نفسانی پاک نشده اند . به آن مِثلِ یک افسانه می نگرند و فقط ظاهر و پوستِ آن را درمی یابند نه مغز و مقصود آن را .

در سر و رُو در کشیده چادری / رُو نهان کرده ز چشمت دلبری

برای مثال ، مفاهیم و مقاصدِ مثنوی مانندِ زیبارُویِ دلبری است که چادری بر سر و روی خود کشیده و خود را از تو نهان کرده است .

شاهنامه یا کلیله پیشِ تو / همچنان باشد که قرآن از عُتُو

در نظر ظاهربینان که دچارِ سرکشی و گمراهی شده اند . قرآن کریم با شاهنامه و کلیله و دِمنه یکسان است . یعنی قرآن را نیز در کنارِ اساطیرالاوّلین و افسانه های کُهن بشمار می آورند . [ عُتُو = سرکشی ]

فرق آنکه باشد از حق و مَجاز / که کند کُحلِ عنایت چشم ، باز

وقتی می توان حقیقت را از مجاز باز شناخت که سُرمۀ عنایتِ حضرت حق ، چشمِ دلت را بصیر و بینا کند . ( کُحل = سُرمه ) [ از آنجا که اطبایِ قدیم ، سُرمه را مقوّیِ چشم می دانستند . در اینجا عنایتِ حق که چشمِ دل را باز می کند بر سبیلِ استعاره به سُرمه تشبیه شده است . ]

وَرنه پُشک و مَشک پیشِ اَحشَمی / هر دو یکسانست چون نَبوَد شَمی

و اِلّا سِرگین و مُشک برای آدمی که قوّه شامه اش از کار افتاده یکسان است . زیرا حسّ بویایی ندارد تا آن دو را تمیز دهد. [ پُشک = سِرگین / اَحشَم = آنکه قوّه شامه اش مختل شده باشد / شَمّ = بو کردن ، بوییدن ، در اینجا مراد حسِّ بویایی است ]

خویشتن مشغول کردن از ملال / باشدش قصد از کلامِ ذُوالجلال

مقصودِ شخصِ ظاهربین از خواندن کلامِ حضرت حق اینست که از دلتنگی و ملال خلاص شود . ( ذُوالجلال = صاحبِ بزرگی و عظمت ) [ همانطور که کُتُبِ افسانه و حکایت را برای تفنّن می خوانند . قرآن کریم را نیز بدان قصد می خوانند . یعنی این کتابِ عظیم را نیز در ردیف قصص و امثال می نهند . ]

کآتشِ وسواس را و غُصّه را / ز آن سخن بنشانَد و سازد دوا

تا اینکه بوسیلۀ آن کلام ، آتشِ دغدغۀ روحی و اندوهِ خود را تسکین دهد و آن را چاره سازد .

بهرِ این مقدار آتش شاندن / آبِ پاک و بَول یکسان شد به فن

برای فرونشاندن این مقدار از آتشِ اضطراب و دغدغۀ روحی آب زلال و ادرار عملاََ یکسان تلقّی می شود .

آتشِ وسواس را این بَول و آب / هر دو بنشانند همچون وقتِ خواب

زیرا آتشِ وسوسه و دغدغۀ روحی را می توان هم به وسیلۀ ادرار و هم آب زلال خاموش کرد . چنانکه وقتی شخص به خواب می رود موقتاََ از بارِ اضطراباتِ روحی او کاسته می شود . [ پس نزدِ ظاهربینان کلامِ حق با افسانه هیچ فرقی ندارد زیرا آنان می خواهند تفنّن کنند نه آنکه راهِ صلاح و رشاد را پیدا نمایند . در اینجا «بُول» کنایه از افسانه و «آب» کنایه از کلامِ حق است . ]

لیک گر واقف شوی زین آبِ پاک / که کلامِ ایزد است و رُوحناک

امّا اگر بدین امر واقف شوی که اینآبِ زلال همانا کلامِ زندۀ حضرت حق است . [ ادامه معنا در بیت بعدی آمده است . ]

نیست گردد وسوسۀ کُلّی ز جان / دل بباید رَه به سویِ گُلسِتان

همۀ وسوسه ها و دغدغه ها از روح بر طرف گردد . و دل به سویِ گلستان حقیقی راه پیدا می کند .

ز آنکه در باغیّ و در جویی پَرَد / هر که از سِرِّ صُحُف بُویی بَرَد

زیرا کسی که از اسرارِ کُتُبِ آسمانی بویی برده باشد . در بوستان ها و کنارِ جویبارهایِ معنوی پرواز می کند .

یا تو پنداری که رویِ اولیا / آنچنانکه هست می بینیم ما ؟

آیا تو می پنداری که ما رویِ اولیاء الله را آنچنان که هست می بینیم ؟ [ با چشمِ معمولی نمی توان اولیاء الله را دید . بلکه باید چشمِ حقیقت بین داشته باشی . از اینرو گفته اند : وَلی را جز وَلی نبیند . ]

در تعجّب مانده پیغمبر از آن / چون نمی بینند رویم مؤمنان ؟

پیامبر اکرم (ص) از این موضوع شگفت زده شده بود که چرا مؤمنان نمی توانند رویِ مرا مشاهده کنند ؟

چون نمی بینند نورِ رُوم خلق ؟ / که سَبَق بُرده است بر خورشیدِ شرق

چگونه مردم نورِ رُخسارۀ مرا که در تابناکی بر خورشیدِ مشرق غالب آمده نمی بینند ؟ ( سَبَق بُردن = فائق آمدن ، پیش افتادن ، سبقت گرفتن ) [ در حالی که شأنِ دیدارِ من اینست : « هر که مرا بیند خدای را دیده است » ]

ور همی بینند این حیرت چراست ؟ / تا که وحی آمد که آن رُو در خفاست

اگر نورِ رویِ مرا می بینند پس حیرت و سرگشتگی شان برای چیست ؟ تا اسنکه وحی به پیامبر(ص) نازل شد که صورتِ باطنی تو از دیدگانِ مردم پنهان است . یعنی کسی با دیدۀ ظاهر نمی تواند صورتِ باطنِ تو را مشاهده کند .

سویِ تو ماه است و سویِ خلق ، ابر / تا نبیند رایگان رُویِ تو گَبر

صورتِ حقیقیِ تو برای تو مثلِ ماهِ تابان ، روشن و آشکار است . امّا بر دیدگانِ مردم حجابی همچون ابر مانعِ دیدنِ ماهِ رخسار تو می گردد . و این بدان سبب است که حق ستیزان ، به رایگان صورتِ حقیقی تو را نبینند . ( گَبر = شرح بیت 2542 دفتر دوم ) [ اویسِ قرنی با اینکه حضرت را ندیده بود امّا صورتِ حقیقی او را مشاهده کرد امّا ابوجهل با اینکه هر روز آن حضرت را می دید . امّ صورتِ حقیقی او را هرگز ندید . شاید مولانا در این بیت به آیه 12 سورۀ مجادله نظر داشته است « ای کسانی که ایمان آورده اید . چون خواهید که با رسول خدا نجوا کنید . پیش از آن ( به فقیران ) صدقه دهید … » در شآن نزول این آیه آمده است که شماری از توانگران نزدِ رسول خدا می رفتند و دیدارِ خود را طول می دادند . این آیه نازل شد و گوشزد کرد که ابتدا به مستمندان صدقه دهید و سپس به دیدار رسول خدا بروید . طبرسی و ابوالفتوح رازی نوشته اند که ز آن پس کسی بدین شرط عمل نکرد جز حضرت علی (ع) . لذا این حکم بیش از یک روز دوام نیاورد و در آیه بعدی منسوخ شد . ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 252 و 253 و ابولفتوح رازی ، ج 9 ، ص 373 و 374 ) . ]

مولانا می گوید دیدنِ صورتِ حقیقیِ یامبر (ص) به این آسانی ها نیست بلکه باید از نَفس و دنیا بگذری و نیل به کمالاتِ والایِ معنوی به این آسانی ها به دست نمی آید . باید از وابستگی های نفسانی و لذّاتِ شهوانی چشم پوشی کرد و اِلّا آرزوی رسیدن به مراتبِ والایِ سلوک خواب و خیالی بیش نیست .

سویِ تو دانه است و ، سویِ خلق ، دام / تا ننوشد زین شرابِ خاص ، عام

برای آنکه عوام الناس از شرابِ خاصِ دیدارِ تو ننوشند . یعنی نتوانند بدونِ فدا کردنِ نَفس ، صورتِ حقیقی تو را ببینند . آن صورتِ حقیقی در نظرِ تو دانه است امّا در نظرِ آنها دام .

گفت یزدان که تَراهُم یَنظُرُون / نقشِ حمّامند هُم لایُبصِرُون

حق تعالی فرمود که ایشان را می بینی که به تو می نگرند . آنها مانندِ تصاویرِ منقوش بر دیوار حمام اند . تو را نمی بینند . ( نقشِ حمام = شرح بیت 2770 دفتر اوّل ) [ اشاره است به آیه 198 سورۀ اعراف « اگر ایشان را به هدایت بخوانی ، نشنوند . و بینی شان که به تو نگرند در حالی که نمی بینند » مفسران قرآن کریم ضمیر «هُم» را در این آیه هم به بت ها راجع می دانند و هم به مشرکان . این بیت بانظر دوم سازگار است و اگر نظر اوّل را ملحوظ داریم در اینصورت ، صورت پرستان و ظاهرگرایان به بُتِ بی روح تشبیه شده اند . ]

می نماید صورت ای صورت پَرست / کآن دو چشمِ مُردۀ او ناظر است

ای صورت پرست ، ظاهراََ چنین به نظر می رسد که تصویرِ منقوش بر دیوار نیز با دو چشمِ بی روح خود مشغولِ دیدن است . [ آدمیان فاقدِ معنا نیز گر چه ظاهراََ چشم دارند ولی نمی بینند . ]

پیشِ چشمِ نقش ، می آری ادب / کو چرا پاسم نمی دارد ؟ عجب !

تو ای صورت پرست ، از رویِ نادانی ، در برابرِ تصویرِ منقوش ، ادب و احترام را رعایت می کنی . و چون عکس العملی از طرفِ آن مشاهده نمی کنی . می گویی : شگفتا ! چرا آن نقش به این احترامِ من اعتنایی نمی کند ؟ [ ای صورت پرست ، آدمیانِ فاقدِ معنا نیز مانندِ همان نقوش ، روح و جانی ندارند . ]

از چه بس بی پاسخ است این نقشِ نیک / که نمی گوید سلامم را عَلیک ؟

چرا این نقشِ زیبا تا این اندازه ساکت است که حتی جوابِ سلامِ مرا نیز نمی دهد .

می نجنباند سَر و سِبلت ز جود / پاسِ آن که کردمش من صد سجود ؟

چرا به پاسِ آنکه صد مرتبه در برابرش تعظیم کردم از روی لطف و کرم سر و سبیل خود را نمی جنباند ؟ یعنی برای پاسخ ، حرکتی نمی کند ؟ [ پس ای سالک از دنیای دون ، لطف و نوازش طلب مکن که کالبدی است بی جان . و جانِ آن ، انسانِ کامل و عارفِ واصل است که مظهر اکملِ حق تعالی است . ]

حق اگر چه سَر نجنباند بُرون / پاسِ آن ذوقی دهد در اندرون

گر چه حضرت حق تعالی ظاهراََ در برابرِ عبادتی که به جای می آوری سری تکان نمی دهد . یعنی خداوند جسم نیست که در مقابلِ عبادت ما سر بجنباند . ولی به پاسِ عبادتِ تو ذوق و لطفی در دلت پدید می آورد که : [ ادامه معنا در بیت بعدی آمده است ]

که دو صد جنبیدن سَر ارزد آن / سَر چنین جُنبانَد آخِر عقل و جان

آن ذوق به صدها تعظیم و تکریم می ارزد . آری عقل و روح اینگونه سر می جنبانند و سپاس می گویند . [ جایز است که « عقل و جان » را « صاحبِ عقل و جان » بخوانیم . که در اینصورت کنایه از عرفای عِظام است . یعنی عارفان مانندِ اهلِ ظاهر نیستند که سپاس و تشکرشان ظاهری باشد . بلکه با نَفَسِ گرمِ خود دعا می کنند که در فلان شخص احوال و اذواق معنوی پدیدار گردد . ]

عقل را خدمت کُنی در اِجتهاد / پاسِ عقل آن است کافزاید رَشاد

اگر با سعی و جدیّت به صاحبِ عقلی خدمت کنی . پاسخی که از آن عقل به تو می دهد اینست که راهِ راست را بیشتر به تو نشان دهد . ( رَشاد = به راهِ راست رفتن ، هدایت شدن ، راستی ) [ مراد از «عقل» همان صاحب عقل است که کنایه از انسان کامل است . ]

حق نجنباند بظاهر سَر تو را / لیک سازد بر سَران ، سَرور تو را

حق تعالی ظاهراََ برای تو سری نمی جنباند . یعنی توجه و التفاتِ ظاهری به تو ندارد . امّا بر حسبِ باطن ، تو را سرورِ سروران می کند . [ پس حق تعالی با عنایت خَفیّه خود ، بندگانِ عابد و مطیعِ خود را در قلمروِ معنویت و کمال ، سلطان السلاطین می کند . ]

مر تو را چیزی دهد یزدان نهان / که سجودِ تو کنند اهلِ جهان

خداوند در نهان ، فضیلتی به تو عطا می کند که جهانیان در برابر تو خاضع و خاکسار شوند .

آنچنانکه داد سنگی را هنر / تا عزیزِ خلق شد یعنی که زَر

چنانکه حق تعالی به سنگ چنان هنری داده که نزدِ مردم ، عزیزالوجود شود . یعنی آن را به طلا مبدّل ساخته است . [ قدما عقیده داشتند که پدید آمدن جواهر معدنی از قبیلِ لعل و یاقوت بر اثرِ تابشِ طولانی آفتاب و فعل و انفعالاتِ معدنی پدید می آید ( شرح بیت 2592 دفتر اوّل ) ]

منظور بیت : همانطور که سنگ های معدنی تحتِ تأثیرِ نورِ آفتاب به جواهرِ گرانبها مبدّل می شوند . سنگِ وجودِ انسان نیز تحتِ  تربیتِ هادی صالح به طلای کمال مبدّل می شود .

قطرۀ آبی بیابد لطفِ حق / گوهر گردد بَرَد از زَر سَبَق

چنانکه یک قطره آب از لطف الهی برخوردار می شود و به یک دانه گوهر مبدّل می گردد . و از طلا نیز گرانبهاتر می شود . [ قدما عقیده داشتند که مروارید از دانه های باران نیسان بوجود می آید ( شرح بیت 21 دفتر اوّل ) ]

منظور بیت : همانطور که لطفِ الهی ، قطرۀ بی مقدار آب را به مروارید تبدیل می کند . می تواند وجودِ حقیر انسان را نیز به مروارید حکمت و معرفت مبدّل سازد .

جسم ، خاکست و چو حق تابیش داد / در جهانگیری چو مَه شد اوستاد

جسمِ آدمی خاک است . یعنی گوهرِ اصلی آن از خاک است . ولی چون خداوند پرتوی از لطف و عنایت خود را بدان افکند در جهانگیر شده مانندِ ماه ، استاد شد . یعنی همانطور که ماه ، نورِ خود را بر سراسرِ زمین می گسترد . انسان نیز با تربیت و تعلیمِ الهی به ماهی تابان مبدّل می گردد و سراسرِ زمین را نورافشانی می کند .

هین طلسم است این و نقشِ مُرده است / احمقان را چشمش از رَه بُرده است

بهوش باش که دنیا و اهلِ دنیا مانندِ صورتِ طلسم و نقوشِ بی جان هستند . امّا همین صورت های بی روح ، آدم های نادان را فریفته است .

منظور بیت : همانطور که طلسم ، اَشکال و صورت های مهیب و بی جان است که در سر گنجینه ها و دفینه ها رسم می شد . دنیا و اهلِ دنیا نیز گر چه ظاهراََ هست دارند . امّا نظیر همان نقوش بی جان اند . پس دل به آنان مبند . لیکن ظاهربینان مفتونِ آن نقوش اند .

می نماید او که چشمی می زند / ابلهان سازیده اند او را سند

چنین بنظر می رسد که آن نقوش به تو چشمک می زنند . یعنی خیال می کنی که آنان زنده اند و به تو اظهارِ لطف می کنند . از اینرو احمقان بدین این خیالِ بی اساس ، تکیه دارند و بدان دل خوش اند . یعنی دلشان به این خوش است که این نقوشِ بی روح به آنان کمک می کند . بدینسان از درگاهِ خدا دور می شوند و به این مُردگانِ زنده وش امید می بندند .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد