فقرِ لقمه دارد او ، نَی فقر حق / پیشِ نقشِ مُرده ای کم نِه طبق

آنکه از خدا و حقایق و معارف او درویش و تهی همیان است در واقع فقیرِ لقمۀ دنیاست نه فقیرِ حق . پیش نقشِ مُرده و بی جان روا نیست که طَبق و خوانچۀ غذا بگذاری .

_ خواجه عبدالله انصاری در بیان این درویش مآبانِ فارغ از حقایق و اسرار و شائق بر مطامع و ادرار گوید : « اکنون جمعی درویشان پیدا شده اند که ایشان را رنگی و بنگی بیش نیست . خانه و مانی ، دانه و دامی ، شمعی و قندیلی ، زرقی و زنبیلی ، و ترنم بم و زیری ، توقی و چوگانی ، [سرایی و دکانی] ، سفره و سماعی ، حجره و اجتماعی ، صومعه و خانقاهی ، [ایوان و بارگاهی] ، … بعضی صوف پوشیده ، گروهی موی تراشیده و دل هزار کس خراشیده ، آستین کوتاه چون اهلِ راز کرده و دست به مناهی ، دراز کرده ، روز تا شب کرامات گفته و شب تا روز خفته … تو پنداری صوفیانند . نی نی عنید و لافیانند . به صورت شمع عشّاقند و به سیرت جمع قسّاقند .اندیشه ایشان انباشتن شکم و پیشه ایشان بگذاشتن حِکَم . ( زادالعارفین ، ص 20 )

ماهیِ خاکی بُوَد درویشِ نان / شکلِ ماهی ، لیک از دریا رَمان

درویشی که دنبال نان است . مانند ماهیِ خاکی است که در ریگزارها می زید . این حیوان ، شکل ماهی دارد اما ماهی نیست و از دریا می رَمد و از آن نفرت دارد . [ ماهیِ خاکی = شکل و صورت ماهی که از گِل سازند و یا بر خاک کشند ؛ ریگ ماهی ، و آن سَنقُور است و سَنقُور ، جانوری است از جنس بُزمَجه که در آب و خشکی تواند زیست . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1145 ) ]

مرغِ خانه است او ، نه سیمرغِ هوا / لُوت نوشد او ، ننوشد از خدا

این درویش فارغ از معنا مانند مرغِ خانگی است نه مانند سیمرغ . یعنی بسته به سرای دنیاست . نه همچون سیمرغ ، نشسته بر ستیغِ قافِ قربت الهی . این نوع درویش ، لقمۀ دنیوی می خورد و از غذای عطایای الهی محروم است . ( لُوت = طعام ، خورش ، خوردنی )

عاشقِ حق است او بهرِ نَوال / نیست جانش عاشقِ حُسن و جمال

چنین درویش عاری از اصالت ، تنها به خاطر دست یافتن به مطامع دنیوی و عطایای ظاهری ، عاشق حق است . وگرنه او بر جمال الهی ، عشق نمی ورزد . [ در طریقت مولانا گدایی و سوال ممنوع است . راهرو باید از راهِ کسب و کار ، مایحتاج خود را فراهم سازد . « روزی حضرت مولانا به یاران عزیز فرمود که الله الله که جمیع اولیاء درِ توقّعِ سوال را جهتِ ذُلّ نَفس و قهرِ مرید گشاده کرده بودند … ما ، درِ سوال را بر یاران خود دربسته ایم … هر که از یاران ما این طریقه را نورزد به پولی نیرزد . همچنان روزِ قیامت روی ما نخواهد دیدن » ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 245 ) ( نوال = عطا و بخشش ) ]

گر توهّم می کند از عشقِ ذات / ذات نبوَد وهمِ اسما و صفات

اگر آن درویش ظاهری و طالب نان ، گمان کند که عاشق ذاتِ حضرت سبحان است . باید به گفت : او تنها توهّمانی در باره اسماء و صفات خدا دارد و واجد حقیقتی از آن نیست .

وَهم زاییده ز اوصاف و حَدَست / حق نزاییده ست او لَم یولَدست

وهمِ آدمی ، مخلوق و زاییده اوصاف و حدود است . در حالیکه حق تعالی ، از هیچ چیز پدید نیامده است . [ اکبرآبادی گوید : یعنی صورت وهمی که وهم ادراک آن نماید و آن را ذات حق ، خیال کند . ناشی از اوصاف و حدود است و معیّن و محدود بُوَد . وهم ، جز ادراکِ معانی جُزئیّه نمی تواند کرد و مدرک عقل ، اگر چه کلّی است . لیکن به نسبت مطلق هم متعیّن است . چه کلّیت نیز تعیّن است مثلِ جرئیّت . پس حق که هستی مطلق است از هیچ چیز ناشی و پیدا نیست . ( شرج مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 201 ) ]

عاشقِ تصویر و وَهمِ خویشتن / کی بُوَد از عاشقانِ ذوالمِنَن ؟

آن کس که عاشق تصویر و وهمِ خویش است . کی می تواند عاشق خداوند صاحب نعمت باشد ؟ ( ذوالمّنَن = دارنده نعمت ها و احسانها )

عاشقِ آن وَهم ، اگر صادق بُوَد / آن مَجازش تا حقیقت می کَشَد

آن کس که از وهم و تصویری که از عشق به خدا دارد اگر صدق و صفایی داشته باشد . همین درکِ مجازی ، او را به کوی حقیقت می رساند . [ عشق مجازی نیز بنابر اصل اَلمَجاز قَنطَرَة الحقیقة « عشق مجازی پلی است به سوی عشق حقیقی » می تواند آدمی را متوجه عشق حقیقی کند . مولانا گوید :

عاشقی گر زین سر و گر زان سر است / عاقبت ما را بدان سر رهبر است

شرح می خواهد بیانِ این سُخُن / لیک می ترسم زِ اَفهامِ کُهُن

بیان سخن من ، نیازمند به شرح است . ولی می ترسم که فهم های کهنه و فرسوده و ناتوان راز و اسرار سخن مرا درک نکنند و بر اوهام بی معنی و خیالات بی اساس ، ره پویند . ( افهام کهن = فهم های کهنه و پوسیده که قابلیت درک نکته های عمیق و ظریف را ندارند )

فهم های کُهنه کوته نظر / صد خیالِ بَد درآرد در فِکَر

درکهای کهنه و پوسیده کوتاه نظران ، برای افکار و اندیشه های دیگران ، صدها خیال بد و ناروا پدید می آورد . ( فِکَر = جمع فکرت به معنی اندیشه )

بر سماعِ راست ، هر کس چیر نیست / لقمۀ هر مرغکی ، انجیر نیست

زیرا هر کسی تاب و توان شنیدن حقیقت را ندارد . چرا که لقمه و حصّۀ هر مرغکی ، انجیر نیست . بلکه هر مرغی بنا به تناسب استعداد و قابلیت خود می تواند لقمه ای و حصه ای داشته باشد . همینطور هر کسی نمی تواند حقیقت را بشنود و درک کند . [ مصراع دوم اشاره است به ضرب المثلی که می گوید « مرغی که انجیر می خورد نوکش کج است » . ( توضیح در باره سماع در شرح بیت 1347 همین دفتر آمده است . سماع در این بیت بر هر دو وجه لفظی و اصطلاحی قابل توجیه است ) ]

خاصه مرغی ، مردۀ ، پوسیده ای / پُر خیالی ، اَعمیی ، بی دیده ای

بویژه مرغی باشد مُرده و پوسیده و مانند یک فرد کور ، فاقد بصیرت و انباشته از خیالات وهمی . [ همین طور بعضی از کسان که از درویشی و سلوک ، تنها صورتی دارند و نه بیش . کوردل هستند و فاقد حیات طبیعی و از اوهام و افکار یاوه پُر و لبریز هستند ]

نقشَ ماهی را ، چه دریا و ، چه خاک / رنگِ هندو را ، چه صابون و ، چه زاک

به عنوان مثال نقش و تصویر ماهی که فاقد روح و حیات است . برایش فرق نمی کند که در دریا باشد یا بر روی خاک . در هیچکدام نمی تواند شنا کند و به حرکت درآید . چنانکه مثلا یک نفر هندو را که سیه چُرده است ، خواه با صابون بشویی و یا به او زاج بمالی . هیچ فرقی نمی کند و همچنان سیاه می ماند .

نقش ، اگر غمگین نگاری بر وَرَق / او ندارد از غم و شادی سَبَق

مثال دیگر در مورد این اشخاص نادان و مُرده دل ، اگر فرضاََ روی برگ کاغذ تصویر غمگینی رسم کنی . آن تصویر هر چند که نقشِ غمگین دارد ولی مسلما از مقوله غم و شادی خبر ندارد .

صورتش غمگین و او فارغ از آن / صورتش خندان و او ز آن بی نشان

صورت و نقش یاد شده اگر چه غمین است و ولی خودِ آن نقش از آن غم و شادی اطلاع ندارد و یا گرچه خندان است ولی آن نقش از مقوله خنده هیچ خبری ندارد .

وین غم و شادی که اندر دل خَطی است / پیشِ آن شادی و غم ، جز نقش نیست

زیرا این غم و شادیِ صورتهایی که در ضمیر حالتی دارند نسبت به آن غم و شادی حقیقی ، چیزی جز نقش نیست . ( خطی = مجازاََ به معنی اثر و انعکاس )

صورتِ خندانِ نقش از بهرِ توست / تا از آن صورت شود معنی درست

صورتِ خندانِ نقش برای توست تا از آن صورت معنی تو نیز درست شود . [ غم و شادی مانند خط و یا نقوش حروف است که قالب معنی و رهنمون به سوی ادراک آن فرض میشود . همچنین احوالِ حسّی ، سایه و ظلّ احوال قلبی است . لفظ و خط را برای آن می آموزیم تا به معنی پی بریم . شادی و غم صورت نیز برای آن است که ما را به سوی شادی و غم معنوی راهبر شود . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1156 ) ]

نقش هایی کاندرین گرمابه هاست / از برونِ جامه کَن ، چون جامه هاست

مثلا آن صورتها و نقش هایی که بر سر درِ گرمابه ها ترسیم شده . از بیرون جامه کن اگر نگاه کنی مانند جامه و لباس ، روح ندارند . یعنی صورتهای فاقد روح و معنی هستند . [ جامه کن = یا سربینه ، محلی در حمام که لباسها را در آنجا از تن بیرون می آورند . از روزگاران پیشین معمول بوده است که سربینه های حمامها را با نقوش و تصاویری از پهلوانان و ورزشکاران و گاهی حیوانات آرایش می دادند و نیز صورتهای زنان دف به دست و رامشگران را می نگاشتند . ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 1155 ) . اکبرآبادی گوید : منظور از جامه کن ، عالَمِ اجسام است که ذاتِ مطلق در آن پنهان است . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر اول ، ص 202 ) ]

تا برونی ، جامه ها بینی و بس/ جامه بیرون کُن ، درآ ای هم نَفَس

همین طور اگر در این گرمابه جهان ، از بیرون به نقش های آدمیان بنگری . تنها یک سلسله نقوشِ بی جان خواهی دید . اینک ای هم فکر ، جامه از کالبدت فرو فکن و به درون آن برو تا حقیقت عالم و آدم را بشناسی . [ تا وقتی که سالک جامه تن و لباس صورت را از خود خلع نکرده باشد نمی تواند حقیقت جهان را بشناسد ]

ز آنکه با جامه ، درون سو ، راه نیست / تن ز جان ، جامه ز تن آگاه نیست

اینکه می گویم ، جامۀ تن را رها کن به خاطر این است که با جامۀ تن نمی توان به سوی حقیقت و باطن جهان رفت . زیرا تن از جان و لباس از تن آگاه نیست . پس آگاه نبودن تن از جان مانند آگاه نبودن جامه از تن است . ( توضیح بیشتر در شرح بیت 8 همین دفتر آمده است )