غالب شدن حیلۀ روباه و کشیدن خر به سوی شیر | شرح و تفسیر

مُطربِ آن خانقه کو ؟ تا که تف / دف زند که خر برفت و خر برفت

کو آن مُطرِب خانقاه که با شور و حرارت دف بزند و بگوید : خر برفت و خر برفت . ( تف = گرم ، با حرارت / خانقه = مخفّف خانقاه ، شرح بیت 156 دفتر دوم ) [ مصراع دوم اشاره است به 535 و 536 دفتر دوم ]

چونکه خرگوشی بَرَد شیری به چاه / چون نیآرد روبهی خر تا گیاه ؟

وقتی که یک خرگوش می تواند شیری را تا لب چاه ببرد . چرا روباه نتواند خر را تا چمنزار ببرد ؟ [ اشاره است به حکایت نخچیران و شیر ]

گوش را بربند و افسون ها مَخَور / جز فسونِ آن ولیِّ دادگر

گوشِ خود را ببند و مغلوبِ نیرنگ ها مشو و فقط سخنان دلنشین ولیِّ عادل حق را بشنو .

آن فسونِ خوشتر از حلوایِ او / آنکه صد حلواست خاکِ پایِ او

همان سخنان او که لذیذتر از حلواست . همان ولیّی که خاکِ پای او به منزلۀ صد حلواست . یعنی سخنان او آکنده از شیرینی معنویت است .

خُنب های خسروانی پُر ز مَی / مایه بُرده از میِ لب های وَی

خمره های پُر از شرابِ شاهانه از شرابِ لب های او مایه گرفته است . یعنی همۀ کلماتِ شیرین و رازگشای شاهانِ طریقت از کلماتِ پُر حلاوتِ ولیِّ عادل و قطب الاقطاب مایه گرفته است .

عاشقِ مَی باشد آن جانِ بعید / کو مَیِ لب هایِ لعلش را ندید

جانِ دور افتاده ، یعنی جانِ کسی که از مرتبۀ حق الیقین دور مانده ، عاشق شراب است . یعنی شیفتۀ علومِ ظاهری است . زیرا او لب های لعلِ آن ولیِّ عادلِ شیرین گفتار را ندیده است . [ منظور بیت : کسی که از حقیقت دور افتاده باشد شیفتۀ ظواهر می گردد . ]

آبِ شیرین چون نبیند مرغِ کور / چون نگردد گرد چشمۀ آبِ شُور ؟

برای مثال ، پرنده ای که کور است و آبِ شیرین را نمی بیند چرا اطرافِ آبِ شور چرخ نزند ؟

موسیِ جان سینه را سینا کند / طوطیانِ کور را بینا کند

موسایِ روح ، سینۀ سالکان را به طور سینامبدّل می کند . یعنی سینۀ آنان را محلِّ اشراقات و تجلّیاتِ حق می گرداند . و طوطیان نابینا را بینا می کند . یعنی مردم طوطی صفت را که مقلّدانه و کورکورانه حرکت می کنند به مردمی بینا و محقّق بدل می سازد .

خسروِ شیرینِ جان نوبت زده ست / لاجَرَم در شهر قند ارزان شده ست

پادشاهِ شیرینِ جان ، کوسِ هدایت و ارشاد را به صدا درآورده است . و ناگزیر در شهر ، قند فراوان شده است . [ خسروِ شیرینِ جان = مراد انسان کامل و مرشد واصل است / نوبت زدن = مراد دعوت و ارشاد انسان کامل / شهر = مراد این دنیا است / قند = مراد اسرار و معارف الهی است / ارزان شدن = منظور افاضات فراوان انسان کامل ]

منظور بیت : حال که انسان کامل و ولیِّ واصل دعوت خود را در این دنیا آغاز کرده . ناچار اسرار و معارف حقّانی فراوان افاضه می شود به خصوص به اهلان و شایستگان .

یوسفانِ غیب لشکر می کشند / تَنگ هایِ قند و شکّر می کشند

یوسفان عالَمِ غیب ، یعنی اولیای محبوب الهی به این جهان لشکر می کشند . یعنی با تمام قدرت و جذبۀ الهیِ خود به سوی مردم دنیا می آیند و بارهای قند و شِکر می آورند . یعنی اسرار و معارفِ الهی را برای مردم بازگو می کنند . ( تَنگ = لنگۀ بار ، بار ) [ حاج امدادالله مکّی ، «لشکر کشیدن» را کنایه از کثرت تعداد اولیا دانسته است ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 6 ، ص 217 ) ]

اُشترانِ مصر را رُو سویِ ما / بشنوید ای طوطیان بانگِ دَرا

شتران مصری به جانب ما می آیند . ای طوطیان ، به بانگِ جَرَس گوش فرا دهید یعنی به دعوتِ آنان گوش دهید که دعوت آنان مُبشّرِ اسرار الهی است . [ درا = درای ، زنگ بزرگ ، جَرَس / اُشتران مصر = مراد اولیاء الله است / طوطیان = مراد طالبان حقیقت است / بانگِ درا = مراد دعوت اولیاء است ]

شهرِ ما فردا پُر از شِکّر شود / شِکّر ارزان ست ، ارزان تر شود

شهر ما فردا پُر از شِکر خواهد شد . اینک شِکر ارزان است . ارزان تر نیز خواهد شد . [ منظور بیت : شهر وجودِ ما در فردای قیامت آکنده از اسرار الهی می شود . در دنیای ما توسط اولیاء الله افاضات الهی فراوان شده . در فردای قیامت نیز تجلّیات اهی بیش از بیش شود ( مقتبس از شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 800 ) ]

در شِکر غلطید ای حلواییان / همچو طوطی ، کوریِ صفرائیان

ای طالبان حلوا ، یعنی ای کسانی که خواهان شیرینی اسرارِ الهی هستید به کوری چشمِ صفرایی مزاج ها ، یعنی به کوری چشم حق ستیزان و کسانی که از شیرینی اسرار الهی نفرت دارند مانند طوطی در شِکر غلت بزنید . ( حلوائیان = کنایه از اهل ایمان و ایقان است ) [ منظور بیت : ای حق باوران همانطور که طوطی به قند و شکر علاقمند است شما نیز در شیرینی اسرار و معارف الهی مستغرق شوید و باکی نداشته باشید از اینکه حق ستیزان از معارف روحانی و الهی نفرت نشان می دهند . ]

نیشکر کوبید ، کار این است و بس / جان برافشانید یار این است و بس

نیشکر را بکوبید . یعنی اسراری را که اولیاء الله می گویند حقاََ و باطناََ درک کنید . زیرا کارِ اصلی و حقیقی همین است و لاغیر . و در این طریق بذلِ جان کنید که محبوب حقیقی فقط همین است . [ کوبیدن نیشکر = شاید مراد درک اسرار و حقایقِ ربّانی باشد ، شارحی گفته است مراد از آن مجاهده و ریاضت نَفس است ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 6 ، ص 217 ) ]

یک تُرُش در شهرِ ما اکنون نماند / چونکه شیرین خسروان را برنشاند

در شهر ما یعنی در شهر وجودِ ما حتّی یک تُرُش هم نمانده است . یعنی اخلاق دنیوی و صفات بهیمی از وجودِ ما رخت بربسته است . زیرا شیرین ، شاهان را بر تخت نشانده است یعنی حضرت معشوق ، عاشقان صادق را بر تختِ حکومت و ولایت معنوی نشانده است .

نُقل بر نُقل است و مَی بر مَی ، هلا / بر مَناره رَو ، بزن بانگِ صَلا

بهوش باشید که در همه جا شیرینی و شراب است . پس بر فرازِ مناره برو و همه را به این خوانِ معنوی فراخوان . [ نُقل = در لغت نامه ها نُقل چنین معنی شده است : آنچه جهتِ تغییر ذائقه بر سرِ شراب خورند ( آنندراج ، ج 7 ، ص 4382 ) بدان مزۀ شراب نیز گویند . و معنی دیگر آن ، نوعی شیرینی است که در میانِ آن مغز بادام و مغز پسته می گذارند . ]

سِرکۀ نُه ساله شیرین می شود / سنگ و مرمر لعل و زرّین می شود

برای مثال ، اگر از عُمرِ سرکه ، نُه سال سپری شود ترشی خود را از دست می دهد و شیرین می گردد . چنانکه مثلاََ سنگ و مرمر نیز به لعل و طلا مبدّل می شود . [ عدد نُه در اینجا نشان دهندۀ کثرت است نه عددی خاص . یعنی اگر سرکه سال ها بماند طعم آن شیرین می شود . مصراع دوم اشاره به اشاره است به اعتقاد قدما در مورد چگونگی تشکیل معادن لعل و طلا . شرح بیت 2592 دفتر اوّل . مراد از «سِرکه» در اینجا صاحبانِ صفات ذمیمه ، و مراد از «سنگ و مرمر» ، آدمیان قسی القلب و فاقد معنویت است . ]

منظور بیت : افراد فاقد معنویت و کمال بر اثر مصاحبت با انسان کامل به کمال می رسند .

آفتاب اندر فلک دستک زنان / ذرّه ها چون عاشقان بازی کنان

آفتاب در فلک دست افشانی می کند و ذرّات مانند عشّاق می رقصند . [ نه تنها آدمیان از ذوق و صفای معنوی به وَجد می آیند بلکه جمادات نیز از عشقِ الهی سرخوش و شادمان اند . عرفا گردش افلاک و جنبشِ ذرّات را رمزی از سریان عشقِ ازلی در جمیعِ کائنات می دانند . ]

چشم ها مخمور شد از سبزه زار / گُل شکوفه می کُند بر شاخسار

چشم ها از دیدنِ چمنزار خُمار شده اند و گُل بر شاخساران شکوفه می دهد . [ چشم باطنی طالبان از تماشای سبزه زار اسرار و حقایق مست می گردد و طبیعت نیز تحتِ تأثیر لطافت عالَم غیب شکفته می گردد . ]

چشمِ دولت ، سِحرِ مطلق می کند / روح شد منصور ، اَنَاالحق می زند

چشم صاحبان دولت و اقبالِ معنوی ، تأثیری غریب و نافذ می نهد . هر گاه روح یاری شود ندای اناالحق می زند . [ چشم دولت = منظور چشم صاحبان دولت / سِحرِ مطلق = سِحری کارگر و مؤثر است . مجازاََ به کارِ غریب و فوق عادت اطلاق شود . ]

منظور بیت : انسان کامل در هدایت نفوس به قدری مؤثر است که هر کس به ذیلِ عنایت و مصاحبت او چنگ در زند از جانبِ او مؤید و منصور گردد و آنگاه بانگِ اَناالحق سر می دهد یعنی به مرتبۀ توحید می رسد و اسقاط افاضات می کند .

گر خری را می بَرَد روبه ز سَر / گو : ببر ، تو خر مباش و غم مخَور

اگر روباهی خری را فریب می دهد بگو : فریب بده . اما تو خر مباش و اندوه مخور . ( از سر بُردن = بیهوش کردن ، مست گردانیدن ) [ اگر روبه صفتانِ مرشد نما آدم خر صفتی را گول زدند . بدان که لیاقتش اینست و تو از آن پند بگیر . حکایت بعدی ( بخش بعدی ) در ضرورت انتباه و احتیاط است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد