شرح و تفسیر غزل شماره 150 دیوان سعدی شیرازی

آیینه ای طلب کن تا روی خود ببینی / وز حُسن خود بمانَد انگشت در دهانت

آیینه ای بطلب و خود را در آن تماشا کن تا از جمال خویش سخت به حکیرت مانی . [ حُسن = زیبایی و جمال / انگشت در دهان ماندن = کنایه از متحیّر و متعجّب گشتن ]

قصد شکار داری یا اتّفاق بستان ؟ / عزمی درست باید تا می کشد عنانت

بر سر آنی که به شکار روی یا قصد داری به تفرّج بستان پردازی ؟ برای اینکه بتوان عنانت را به سویی کشید ، لازم است عزم خویش بر یکی جزم نمایی و از تردید به درآیی . [ عزم درست = ارادۀ ثابت و استوار / عنان کشیدن = زمام مرکب را کشیدن و راندن به سویی / اتّفاق داشتن = کنایه از قصد و آهنگ داشتن ]

ای گل بن خرامان ، با دوستان نگه کن / تا بگذرد نسیمی بر ما ز بوستانت

ای زیباروی خرامان ، نگاهی به جانب دوستان بینداز ، باشد که نسیم ، بوی خوشی از بوستان تو به ما رساند . [ گل بُن = درخت گل سرخ / خرامان = روندۀ با ناز و تکبّر و تبختر ، خوش رفتار / با = به / نسیم = رایحه و بوی خوش ]

رخت سرای عقلم ، تاراجِ شوق کردی / ای دزدِ آشکارا ، می بینم از نهانت

اسباب خانۀ خِردَم را به دستیاری شوق به تاراج دادی . ای آن که چونان دزدی آشکارا غارتگری می کنی ، من تو را با چشم دل می نگرم . [ تاراج = غارت و چپاول / شوق = اشتیاق و آرزومندی و آن جَستن دل است برای دیدن معشوق ، در نزد عارفان آتشی است که خداوند در دل اولیای خود قرار می دهد / نهان = باطن ، دل و ضمیر / رخت سرای عقل را تاراج نمودن = کنایه از عقل را بی سر و سامان کردن ]

هر دَم کمند زلفت صیدی دگر بگیرد / پیکان غمزه در دل زَابروی چون کمانت

زلفان چون کمندت هر لحظه صیدی تازه به دام می اندازد و از ابروان کمانی تو غمزه ها هر دم چونان پیکانی در دل می نشیند . [ پیکان = آهن نوک تیزی که بر سر تیر نصب می کردند ، مطلق تیر / غمزه = ناز و عشوه ، اشاره به چشم و ابرو ]

دانی چرا نخفتم ؟ تو پادشاه حُسنی / خفتن حرام باشد بر چشم پاسبانت

ای فرمانروای سرزمین زیبایی ، میدانی چرا خواب به چشمانم نیآمد ؟ زیرا حرام است که نگهبان تو خواب را به چشمان خویش راه دهد . [ پادشاه حُسن = پادشاه جمال و زیبایی ]

ما را نمی برازد با وصلت آشنایی / مرغی لَبِق تر از من باید هم آشیانت

ما شایستگی وصال تو را نداریم ، مرغی زیرک تر از ما لازم است تا بتواند با تو هم آشیان گردد . [ برازیدن = لایق و سزاوار بودن / لَبِق = زیرک و ماهر ]

من آب زندگانی بعد از تو می نخواهم / بگذار تا بمیرم بر خاک آستانت

اگر تو نباشی ، من آب حیات نمی خواهم ، پس بگذار بر درگاهت جان سپارم زیرا زنده ماندن بعد از تو برایم ممکن نیست . [ آستان = درگاه و پیشگاه ]

آب زندگی = آب حیوان ، چشمۀ حیات ، آب خضر ، در غزلیات سعدی همۀ این ترکیبات بکار رفته است . به عقیدۀ قدما آبی بوده است در ظلمات که در انتهای دنیای مسکون جای دارد و هر کس از آن چشمه بنوشد عمر جاودانی خواهد یافت .

در اساطیر آمده است که ذوالقرنین که بنابر باوری قدیمی همان اسکندر مقدونی است . برای یافتن آن چشمه به ظلمات رفت . امّا نتوانست بدان دست یابد ، ولی خضر پیغمبر که وزیر و پسرخالۀ او بود به همراه الیاس نبی آن چشمه را یافتند و از آبش نوشیدند و عمر جاودان پیدا کردند . این افسانه ، علّت مضامین بسیار در اشعار فارسی شده است . در اصطلاح صوفیان گاهی کنایه شده است از سرچشمۀ عشق و محبّت که هر کس از آن بچشد هرگز معدوم و فانی نشود و نیز اشارت به دهان معشوق و گاهی به معنی سخنان پیر و مرشد است که به سالک حیات ابدی می بخشد .

من فتنۀ زمانم ، و آن دوستان که داری / بی شک نکاه دارند از فتنۀ زمانت

من در فصاحت و بلاغت فتنه و آشوبی در زمانه به پا کرده و بسیاری را مفتون خود ساخته ام . امّا دوستانی که گِرد تو را گرفته اند ، تو را از اینکه مفتون من شوی ، بر حذر می دارند . [ فتنۀ زمان = مراد سعدی است که خود را در فصاحت و بلاغت فتنۀ زمانه پنداشته است و کارهای شگفت انگیز او سبب فریفته شدن دیگران می شود ]

سعدی ، چو دوست داری ، آزاد باش و ایمن / ور دشمنی بباشد با هر که در جهانت

ای سعدی ، از آنجا که دوستی یکدل و مهربان داری ، حتّی اگر همه کس در جهان با تو دشمنی ورزند ، آزاد و ایمن باش . [ چو = چون / دوست = یار و محبوب زیبا ]

شرح و تفسیر غزل 149                      شرح و تفسیر غزل 151