شرح و تفسیر غزل شماره 151 دیوان سعدی شیرازی

سوگند به جانت ار فروشم / یک موی به هر که در جهانت

به جانت قسم یاد می کنم که مویی از سر تو را با هیچ کس در جهان عوض نخواهم کرد .

با آنکه تو مِهر کس نداری / کس نیست که نیست مهربانت

با وجود آنکه تو مهر هیچ کس را به دل راه نمی دهی ، هیچ کس وجود ندارد که به تو مهر نورزد . [ مهر = دوستی / مهربان = عاشق ]

وِاین سر که تو داری ای ستمکار / بس سر برود بر آستانت

ای ستمگر ، این اندیشه ای که در سر داری ، موجب می شود که سرهای زیادی در راه رسیدن به آستانت از دست برود . [ آستان = درگاه و پیشگاه / سر بر آستان رفتن = کنایه از اظهار بندگی کردن ]

بس فتنه که در زمین به پا شد / از روی چو ماه آسمانت

چه فتنه هایی که رخسار همانند ماه آسمان تو در زمین به پا کرده است . [ فتنه = آشوب و غوغا ، عشق و شیفتگی / به پا شدن = آشکار گشتن ، به وجود آمدن ]

من در تو رسم به جهد ؟ هیهات / کز باد سَبَق بَرَد عنانت

آیا می توانم با جهد و کوشش به تو که از باد هم تندتر می روی برسم ؟ دور و بعید است . [ هیهات = چه دور است ، فارسیان در مقامِ تحسّر و تأسف بکار می برند ، افسوس / سبق بردن = پیشی گرفتن / سبق بردن عنان تو از باد = کنایه از پیشی گرفتن تو از باد ]

بی یاد تو نیستم زمانی / تا یاد کنم دگر زمانت

من هیچ وقت تو را فراموش نکرده ام که بخواهم بار دیگر تو را به یاد آورم . [ زمانی = لحظه ای آنی / دگر زمان = زمان دیگر ]

کوته نظران کنند ، و حیف است / تشبیه به سرو بوستانت

کوته نظران تو را به سرو بوستان تشبیه می کنند و دریغا که خطا می کنند . [ حِیف = در تداول عامه کلمه ای است برای نشان دان تحسّر و تأسف ، دریغا ، افسوس . و به فتح اول ( حَیف ) به معنی ظلم و ستم / کوته نظران = کنایه از تنگ نظران و غافلان ، کسانی که دوراندیش و با بصیرت نیستند ]

وَابرو که تو داری ای پری زاد / در صید چه حاجت کمانت

ای پری زاده ، با وجود ابروان کمانی خویش برای صید کردن چه نیازی به کمان داری ؟ [ پری = جنّ مؤنّث که موجودی است از عالَم غیر مرئی که با جمال خود انسان را می فریبد / پری زاد = زیبارو ]

گویی بدن ضعیف سعدی / نقشی است گرفته از میانت

پنداری که بدن لاغر و ضعیف سعدی نقشی است که آن را از روی کمر باریک تو کشیده اند . [ نقش گرفتن = اثر گرفتن و صورت پذیرفتن / میان = کمر ]

گر واسطۀ سخن نبودی / در وهم نیامدی دهانت

اگر کلام به عنوان میانجی برای توصیف دهانت به کار نمی رفت ، حتّی نیروی وهم هم نمی توانست دهانت را از غایت خُردی تصوّر نماید . [ واسطه= میانجی ، علّت و سبب / وهم = گمانو خیال ، قوۀ ادراک ، در سنّت ادبی شاعران دهان معشوق را به هیچ مانند کرده اند . دهان هر چه کوچکتر باشد زیباتر است تا جایی که وهم آن را درنیابد ]

شیرین تر از این سخن نباشد / الّا دهن شکرفشانت

هیچ سخنی از سخن من شیرین تر نیست و تنها چیزی که می تواند از آن شیرین تر باشد ، دهان شکرافشان تو است . [ دهن شکرفشان = کنایه از شیرین سخن و نیک گفتار ]

شرح و تفسیر غزل 150                     شرح و تفسیر غزل 152