شرح و تفسیر غزل شماره 149 دیوان سعدی شیرازی

در دلم هیچ نیاید ، مگر اندیشۀ وصلت / تو نه آنی که دگر کس بنِشیند به مکانت

جز اندیشۀ وصال تو در خاطرم چیزی نمی گذرد . آری ، تو کسی نیستی که دیگری بتواند جایت را در دل اشغال کند . [ مگر = کلمۀ استثناست به معنی الّا ، به غیر ، به جز (لغت نامه) / مکان = جا ، مقام و منزلت ]

گر تو خواهی که یکی را سخن تلخ بگویی / سخن تلخ نباشد ، چو برآید به دهانت

اگر تو اراده کنی که به کسی سخن تلخی بگویی ، آن سخن به دلیل برآمدن از دهان تو شیرین می شود و دیگر تلخی نخواهد داشت . [ سخن تلخ گفتن = کنایه از دشنام دادن ، سخن تند و درشت گفتن ]

نه من انگشت نمایم به هواداری رویت / که تو انگشت نمایی و خلایق نگرانت

این تنها من نیستم که به دلیل هواداری از روی زیبایت شهرۀ شهر گشته ام ، بلکه تو نیز شهره ای و مردم همه به تو می نگرند . [ انگشت نما بودن = کنایه از مشهور بودن / هواداری = کنایه از عاشقی و شیفتگی ]

درِ اندیشه ببستم ، قلم وهم شکستم / که تو زیباتر از آنی که کنم وصف و بیانت

اندیشه را به کناری نهادم و قلم خیال و پندار را در هم شکستم ، زیرا تو زیباتر از آنی هستی که اندیشه و قلم من بتواند تو را وصف و بیان کند .

سرو را قامت خوب است و قمر را رخ زیبا / تو نه آنی و نه اینی ، که هم این است و هم آنت

سرو قامت رعنایی دارد و ماه رخساری زیبا ، تو سرو و ماه نیستی ، امّ تو هم رعنایی و هم زیبایی را بیش از آنها داری . [ خوب = زیبا ، آراسته ]

ای رقیب ، ار نگُشایی درِ دلبند به رویم / این قدَر بازنمایی که دعا گفت فلانت

ای نگهبان ، اگر درِ معشوق را ببه رویم باز نمی کنی ، دست کم به او بگو که فلان تو را دعا می کند . [ رقیب =  نگهبان و مراقب ، کسی که مواظبِ معشوق است و عاشق را از او دور می کند ، معمولاََ دایۀ دختر این نقش را بر عهده داشت و گاهی هم عاشق و معشوق از غفلتِ رقیب استفاده کرده و با اشاراتِ چشم و ابرو ، قول و قرار می گذاشتند و سخنان خود را به یکدیگر می گفتند / بازنمودن = خبر دادن و آگاه کردن / فلان = در اینجا مراد خود سعدی است / دلبند = کنایه از معشوق و محبوب ]

من همه عمر بر آنم که دعاگوی تو باشم / گر تو خواهی که نباشم ، تن من برخیِ جانت

من می خواهم که در تمام عمر تو را دعا گویم ، اگر تو می خواهی تو را دعا نکنم ، یا می خواهی که وجود نداشته باشم ، تنم فدای جانت باد . [ برخی = فدایی و قربانی ]

سعدیا ، چاره ثبات است و مدارا و تحمّل / من که محتاج تو باشم ، ببَرم بار گرانت

ای سعدی ، از پایداری و شکیبایی و بردباری گریزی نیست . من که به تو نیازمندم بار سنگین جور و جفای این راه را بر خود هموار خواهم ساخت . [ مدارا = صلح و آشتی ، رفق و نرمی / بار گران کسی را بردن = کنایه از تحمّل رنج و بردباری از کسی کردن ]

شرح و تفسیر غزل 148                     شرح و تفسیر غزل 150