شرح و تفسیر غزل شماره 130 دیوان سعدی شیرازی

در تفکّر عقل مسکین پایمال عشق شد / با پریشانی دل شوریده چشمِ خواب داشت

عقل بیچاره در اندیشیدن لگدکوب عشق گردید و در این حال دلِ بی قرار و آشفته انتظار آرامش و خفتن داشت . [ مسکین = آن که هیچ ندارد ، حقیر و ضعیف / چشم داشتن = کنایه از توقّع و انتظار داشتن ، امید و آرزو داشتن ]

کوس غارت زد فراقت گِرد شهرستان دل / شحنۀ عشقت سرای عقل در طَبطاب داشت

درد جدایی ات طبل یغماگری را در گرداگرد شهر دل به صدا درآورد و عشق تو خانۀ عقل را مثل گویی اسیر دست چوگان ساخت . [ کوس = طبل بزرگ که در جنگ ها زنند / طبطاب = چوبی است که در فارسی به آن تختۀ گوی بازی گویند ]

نقشِ نامت کرده دل محراب تسبیح وجود / تا سَحر تسبیح گویان روی در محراب داشت

دل تصویر اسم تو را مثل محرابی برای تسبیح گفتن خود قرار داده و سحرگاهان تسبیح گویان روی به محراب تصویر نامت نهاده بود . [ محراب = جایی در مسجد که امام در آنجا نماز می گزارد ، قبله / تسبیح = در لغت به معنی سبحان الله گفتن و خدا را به پاکی یاد کردن است و نیز سُیحه را گویند و آن عبارت از وسیله ای است از دانه های به رشته کشیده شده ]

دیده ام می جُست و ، گفتندم : نبینی روی دوست / خود دُرافشان بود چشمم کاندر او سیماب داشت

چشمم می پرید و بایستی در اثر این تفأّل به دیدار دوست نایل می آمدم ، امّا به من گفتند : که روی او را نخواهی دید ، گرچه چشم من به سبب سیمابی که در درون داشت مروارید اشک می افشاند . [ دیده جَستن = پریدن چشم که نشانۀ تفأّل و شگون بوده است و شوق و اشتیاق را می رساند / دُر = مروارید / سیماب = جیوه / دُر افشان بودن چشم = کنایه از گریان بودن چشم ]

زآسمان آغازِ کارم سخت شیرین می نمود / کی گمان بردم که شهدآلوده زهر ناب داشت ؟

در اثر سازگاری فلک آغاز کار عاشقی ام بسیار شیرین به نظر می رسید ، امّا کی گمان می کردم که فلک وصال شیرین مرا به زهر آلوده سازد . [ شهد = عسل و انگبین / شهدآلوده = شیرین / ناب = خالص ]

سعدی این ره مشکل افتاده ست در دریای عشق / اوّل ، آخر در صبوری اندکی پایاب داشت

ای سعدی ، این راه در دریای عشق سخت و دشوار گشته است . باری ، تو در آغاز عاشقی اندکی شکیبایی و تاب و توان داشتی . [ آخر = به هر حال ، خلاصه ، باری / پایاب = بن و قعر آب که پای بدان رسد ، تاب و توان ]

شرح و تفسیر غزل 129                     شرح و تفسیر غزل 131