شرح و تفسیر غزل شماره 131 دیوان سعدی شیرازی

دیده دُر می فشاند در دامن / گوییا آستین مرجان داشت

چشمانم مروارید اشک به دامنم می افشاند ، گویی به قدر گنجایش یک آستین مروارید خُرد به همراه داشت و آنها را نثار می کرد . [ دُر = مروارید / آستین = آن مقدار چیزی که در آستین گنجد (لغت نامه) / مرجان = سنگ سرخ رنگی است به صورت شاخه شاخه و معدن آن در موضعی از بحر قلزم است در ساحل افرقیه که در کف دریا چون گیاهی می روید ، مروارید ریزه و خرد / دُر فشاندن = کنایه از اشک ریختن ]

اندرونم ز شوق می سوزد / ور ننالیدمی ، چه درمان داشت ؟

دلم از سوز عشق می سوخت ، اگر ناله سر نمی دادم چگونه می توانستم آن را درمان سازم ؟ [ شوق = اشتیاق و آرزومندی و آن جَستن دل است برای دیدن معشوق ، در نزد عارفان آتشی است که خداوند در دل اولیای خود قرار می دهد / سوختن = کنایه از سخت در رنج بودن ، بر اثر آتش عشق سوختن ]

می نپنداشتم که روز شود / تا بدیدم سَحر که پایان داشت

در چنان سوزی به سر می بردم که فکر نمی کردم شب پایان پذیرد ، امّا وقتی که تا صبح در غم عشق بیمار ماندم ، دیدم که شب هم پایانی دارد ولی غم مرا پایانی نیست . [ تا = از هنگامی که ، از زمانی که ]

درِ باغ بهشت بگشودند / باد گویی کلید رضوان داشت

در باغ بهشت گشوده شد ، گویی باد کلید رضوان را برای گشودن در بهشت در اختیار داشت . [ رضوان = نام دربان و نگهبان بهشت ]

غنچه دیدم که از نسیم صبا / همچو من دست در گریبان داشت

در آن باغ دیدم که غنچه در اثر وزیدن نسیم صبا مثل من دست در گریبان خویش زده ، می شکفت . [ نسیم صبا = باد خوشبوی صبحگاهی / دست در گریبان بودن غنچه = کنایه از شکفته شدن غنچه ]

که نه تنها منم ربودۀ عشق / هر گلی بلبلی غزل خوان داشت

و می گفت : تنها من نیستم که مجذوب عشق گشته ام ، بلکه هر گلی که بلبل غزل خوانی داشت ، ربودۀ عشق گشت . [ غزل خوان = آن که غزل و سرود خواند ، کنایه از مطرب / ربودۀ چیزی یا کسی بودن = شیفته و عاشق چیزی یا کسی بودن ]

رازم از پرده بر ملا افتاد / چند شاید به صبر پنهان داشت ؟

راز من مثل راز غنچه که با شکفته شدن ، تمام باغ را فرا گرفت ، آشکار گشت . آخر تا کی می توان با شکیبایی راز عشق را پنهان داشت . [ بر ملا افتادن = فاش گشتن ، آشکار شدن / شایستن = ممکن و سزاوار بودن ]

سعدیا ، تَرک جان بباید گفت / که به یک دل دو دوست نتوان داشت

ای سعدی باید جان را تَرک گویی ، زیرا نمی توان با یک دل دو وعشوق را دوست داست . [ دوست = معشوق و محبوب ]

شرح و تفسیر غزل 130                     شرح و تفسیر غزل 132