شرح و تفسیر غزل شماره 129 دیوان سعدی شیرازی

دولت آن است که امکان فراغت باشد / تکیه بر بالشِ بی دوست نه بس تمکینی است

نیکبختی و سعادت آن است که با فراغ بال و آسودگی همراه باشد ، وگرنه تکیه بر اریکۀ قدرت بدون دوست ارزش چندانی ندارد . [ دولت = سعادت و اقبال ، نیکبختی / فراغت = آسایش و آرامش / بالش = بالشت ، مسند ، پشتی ، تکیه و مخدّه مانندی که فراز تخت می نهاده اند و حکّام و فرمانروایان بر آن تکیه می زده اند / تمکین = شوکت و وقار ، جاه و جلال ، قدرت و توانایی ]

همه عالَم صنم چین به حکایت گویند / صنم ماست که در هر خَم زلفش چینی است

تمام مردم دنیا از بت چینی حکایت ها می گویند ، امّا این معشوق ماست که در هر خم زلف خویش چینی ( پیچ و تاب یا کشور چین ) را پنهان کرده است . [ صنم (اوّل) = بت / به حکایت گفتن = به افسانه و داستان گفتن / خم = پیچ و تتاب / صنم (دوم) = منظور معشوق زیبارو که عاشق او را چون بت تا حدّ پرستش می پرستد ]

روی اگر باز کند حلقۀ سیمین در گوش / همه گویند که این ماهی و ، آن پروینی است

اگر معشوق زیباروی ما چهره بگشاید ، در حالی که حلقه ای از سیم در گوش دارد ، همه خواهند گفت که این (روی) مثل ماه و آن (حلقۀ سیمین) همانند خوشۀ پروین است . [ پروین = ثریا ، مجموعه ای از شش یا هفت ستاره کوچک درخشان در صورت فلکی ثور که در ادبیات معمولا آن را به گردنبند یا خوشۀ انگور ( خوشۀ پروین ) تشبیه می کنند . ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ) ]

گر منَش دوست ندارم ، همه کس دارد دوست / تا چه ویسی است که در هر طرفش رامینی است ؟

اگر من هم به او عشق نورزم ، کسان دیگر او را دوست خواهند داشت . نمی دانم او چه معشوقی است که در اطرافش عاشقان بسیاری دیده می شوند .

ویس و رامین = از داستانهای کهن ایرانی که در قرن پنجم به وسیلۀ فخرالدین اسعد گرگانی منظوم شد ، بر طبق این اثر ، ویس نخست همسر برادر خود به نام ویرو می شود و سپس با پادشاهی به نام شاه موبد ازدواج می کند ، امّا دل به عشق برادر شوهر خود موسوم به رامین می بندد . باعث این کار دایۀ ویس بود که زنی چاپلوس و مکّار بود و نقش دلّاله داشت . کار آنان به رسوایی می کشد ، امّا هیچ کدام دست از عشق ننگین خود برنمی دارند ، سرانجام پس از مرگ شاه موبد با یکدیگر ازدواج می کنند . در این داستان از جدایی های موقت ویس و رامین ، نامه نوشتن آنها به هم ، جنگ شاه موبد با برادر ، ازدواج رامین به جهت فراموش کردن ویس ، رسیدن نامۀ ویس به رامین و دوباره به سوی ویس رفتن به سبب آن نامۀ پر سوز و گُداز و ماجراهای دیگر سخن می رود (فرهنگ تلمیحات) .

سر مویی نظر آخر به کرَم با ما کن / ای که در هر بن موییت دل مسکینی است

ای محبوبی که در هر تار زلف خویش دل بیچاره ای را اسیر کرده ای ، از روی کرم اندکی هم به ما نظری بیفکن . [ نظر = نگاه ، توجّه و عنایت / کرَم = لطف و بخشش / مسکین = درویش و آنکه هیچ ندارد ، حقیر و ضعیف / سر مو = کنایه از چیز بسیار اندک ، ذرّه ]

جز به دیار توام دیده نمی باشد باز / گویی از مِهر تو با هر که جهانم کینی است

دیدگانم جز برای دیدار تو گشوده نمی شود ، گویی بر اثر مهرورزی با تو ، با هر کس در جهان وجود دارد ، کینه می ورزم . [ دیدار = چهره و صورت / با هر که جهانم = مرا با هر که در جهان هست ]

هر که ماه خُتَن و سرو روانت گوید / او هنوز از قد و بالای تو صورت بینی است

هر کس که تو را به زیبارویان ترک و سرو خوش حرکات مانند کند ، هنوز به ژرفای زیبای ات پی نبرده و ظاهر بینی بیش نیست . [ خُتن = شهری بود در ترکستان چین و یا ترکستان شرقی و گاهی نیز به همۀ ترکستان چین اطلاق شده است که به داشتن آهوی مُشک معروف است (لغت نامه) / صورت بین = ظاهربین ]

بندۀ خویشتنم خوان که به شاهی برسم / مگسی را که تو پرواز دهی ، شاهینی است

مرا بندۀ خویش بدان تا خود را چونان شاهی بلند مرتبه احساس کنم ، زیرا هر مگسی که به دست تو پرورش یابد ، مثل شاهین خواهد بود . [ شاهین = پرنده ای شکاری بسیار جسور و با شهامت که بدآن شکار کنند ]

نامِ سعدی همه جا رفت به شاهدبازی / وِ این نه عیب است ، که در ملّت ما تحسینی است

نامِ سعدی در عشق بازی مشهور شده است ، امّا ما این را برای خود عیبی نمی شماریم ، زیرا عشق بازی در آیین ما نیک است و موجب آراستگی . [ شاهدبازی = معشوقه بازی / ملّت = آیین و روش ، دین / تحسین = نیکوکاری و آراستن ، آفرین ]

کافر و کفر و ، مسلمان و نماز و ، من و عشق / هر کسی را که تو بینی ، به سَر خود دینی است

بی ایمان با کفر ورزیدن و مسلمان با نمازگزاردن ملازمت دارند . و من هم با عشق ورزیدن سرخوشم ، آری ، هر کسی را که مشاهده می کنی به اختیار خویش روشی را برگزیده است . [ به سر خود بودن = به اختیار خود بودن ]

شرح و تفسیر غزل 128                     شرح و تفسیر غزل 130