رجوع به قصه فقیر وامدار که به شهر تبریز آمد | شرح و تفسیر

شد سویِ تبریز و کویِ گُلسِتان / خُفته اومیدش فرازِ گُل ، سَتان

آن غریب به سوی تبریز و محلۀ پُر گُل رفت . در حالی که امیدش بر فرازِ گُلستان تبریز با آرامش دراز کشیده بود . یعنی او کاملاََ امیدوار بود که مشکلش به دست سخاوتمند محتسب حل خواهد شد . [ سَتان = طاقباز ]

زد ز دارُالمُلکِ تبریزِ سَنی / بر امیدش روشنی بر روشنی

از تبریز ، آن پایتخت بلند مرتبه ، امید او را روشنی بیشتری می بخشید . [ دارُالمُلک = پایتخت / سَنی = رفیع ، بلند مرتبه ]

جانش خندان شد از آن روضۀ رجِال / از نسیمِ یوسف و مصرِ وِصال

روحِ آن غریب از آن گُلزار مردان (تبریز) و نسیمِ یوسف و شهر وِصال شادمان شده بود . ( مِصر = لفظاََ به معنی شهر است و در این بیت همین معنی مورد نظر است . در آیه 61 سورۀ بقره نیز به همین معنی آمده است . ) [ این ابیات نشان می دهد که مولانا به یاد شمس الدین تبریزی ، پیر و مراد خویش افتاده است . به همین دلیل از تبریز به نیکی و محبت یاد می کند . ]

گفت یا حادی اَنِح لی ناقَتی / جاءَ اِسعادی و طارَتُ فاقَتَی

ای ساربان ، شترِ مرا بخوابان . یعنی با صدایی که مخصوص زانو زدن اُشتران است شتر مرا بخوابان که هنگام نیکبختی (یا هنگام یاریِ) من فرا رسیده است و فقر و تنگدستی ام از من بشده است . ( حادی = کسی که آواز حُدی می خواند / حُدی = سرودی که ساربانان عرب برای حرکت و به هیجان آوردن شتران ترنم می کنند / اِسعاد = خوشبخت کردن ، یاری نمودن ) [ چون آن غریب یقین داشت که با مساعدت محتسب از فقر و نداری می رهد . لذا فعل ماضی بکار بُرده است . ]

اُبرُکی یا ناقَتی طابَ الاُمور / اِنَّ تَبریزاََ مُناخاتُ الصُّدور

ای مادینه اُشترم ، زانو بر زمین نِه که کارها بر وفقِ مراد است . همانا تبریز جایگاه بزرگمردان است . [ اُبرُکی = زانو بزن / صدور = جمع صدر است به معنی سینه ، رئیس قوم ، معنی دوم مناسب این بیت است ]

اِسرَحی یا ناقَتی حَولَ الرَّیاض / اِنَّ تَبریزاََ لَنا نِعمَ المُفاض

ای مادینه اُشترم ، پیرامون گُلزارها چزا کن . همانا تبریز برای ما محلّی نیکو برای افاضه است . [ اِسرَحی = به چرا برو ، چرا کن / مُفاض = محل فیض رسانی ، جای افاضه ]

ساربانا ، بار بگشا ز اشتران / شهرِ تبریز است و کویِ گُلسِتان

ای ساربان ، بارها را از اُشتران واگیر . زیرا که اینجا شهر تبریز است و محلّۀ پُر گُل .

فَرِّ فردوسی ست این پالیز را / شَعشَعۀ عرشی ست این تبریز را

این گلستان ، شکوه بهشتی دارد . و این تبریز درخشش آسمانی دارد . [ پالیز = باغ ، بوستان ، گلستان / شَعشَعه = روشنی ، درخشش ]

هر زمانی فوجِ روح انگیزِ جان / بر فرازِ عرش بر تبریزیان

هر لحظه از بلندای آسمان ، فوجِ روح بخشِ جان بر مردم تبریز نثار می شود .

چون وِثاقِ مُحتسب جُست آن غریب / خلق گفتندش که بگذشت آن حبیب

خلاصه چون آن غریبِ مقروض سراغِ خانۀ محتسب را گرفت . مردم بدو گفتند که آن مرد دوست داشتنی درگذشته است . [ وِثاق = اتاق ، خانه ]

او پَریر از دارِ دنیا نقل کرد / مرد و زن از واقعۀ او روی زرد

آن محتسب همین پریروز از سرایِ فانی دنیا کوچید . و مرد و زن یعنی همۀ آحادِ مردم از مرگ او غمین و پژمرده شده اند . [ پَریر = پریروز ، دو روز پیش ]

رفت آن طاوسِ عرشی ، سویِ عرش / چون رسید از هاتفانش بویِ عرش

آن طاوس آسمانی همینکه از هاتفان غیبی رایحۀ آسمان را شنید به سوی آسمان بر شد . [ ما ز بالاییم و بالا می رویم ]

سایه اش گرچه پناهِ خلق بود / در نوردید آفتابش زودِ زود

اگر چه سایۀ او پناهگاه مردم به شمار می آمد . امّا آفتابِ حقیقت ، وجود ظَلّی و سایه وار او را با سرعت مانند طوماری در هم نوردید .

راند او کِشتی از این ساحل پَریر / گشته بود آن خواجه زین غمخانه سیر

همین پریروز بود که او کشتیِ وجود خود را از ساحل دنیا به سویِ بحرِ حقیقت حرکت داد . چرا که آن بزرگوار از غمخانۀ دنیا دیگر سیر شده بود .

نعره یی زد مرد و ، بیهوش اوفتاد / گوییا او نیز در پی جان بداد

وقتی مردِ غریب خبر فوت آن محتسب نکو سیرت را شنید از شدّت هول و هیجان نعره ای زد و بیهوش بر زمین افتاد . به نظر مردم چنین آمد که شاید او نیز به دنبال محتسب از دار دنیا رحلت کرده است .

پس گُلاب و آب بر رویش زدند / همرهان بر حالتش گریان شدند

مردم از باب احتیاط گلاب و آب آوردند و بر سر و صورتش زدند . همۀ حضّار بر حال زار آن مرد غریب ، های های می گریستدند .

تا به شب بی خویش بود و بعد از آن / نیم مُرده بازگشت از غیب ، جان

آن مرد تا شب بیهوش روی زمین افتاده بود . سپس جانش از عالَمِ غیب بطور ناقص و نیمه کاره به کالبدش رجوع کرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد