نواختن مصطفی آن عربِ مهمان را و تسکین دادن او | شرح و تفسیر

خواست دیوانه شدن ، عقلش رمید / دستِ عقلِ مصطفی بازش کشید

او نزدیک بود دیوانه شود و عقلش ار سرش بپرد . امّا دستِ عقلِ محمّد مصطفی (ص) او را دوباره به سویِ عالَمِ عقل متوجّه ساخت .

گفت : این سو آ ، بیامد آنچنان / که کسی برخیزد از خوابِ گران

پیامبر (ص) فرمود : به این طرف بیا . یعنی از عالَمِ سُکر بدر آی و به جانبِ عالَمِ صحو بیا . و آن مهمانِ عرب مانندِ کسی که تازه از خوابِ سنگینی برخاسته بدان سو آمد . [ توضیح صحو و سُکر در شرح بیت 2200 دفتر اوّل آمده است . ]

گفت این سو آ ، مکن هین با خود آ / که ازین سو هست با تو کارها

پیامبر فرمود : به این جانب بیا . حیرت را رها کن و به خود آی . زیرا که در این طرف یعنی در طرفِ عقل و هوشیاری با تو کارها دارم .

آب بر رُو زد ، درآمد در سخُن / کای شهیدِ حق شهادت عرضه کُن

پیامبر (ص) آبی به صورتِ آن عرب زد و او فوراََ به حرف آمد و گفت : ای گواهِ حق ، کلمۀ شهادت را بر من عرضه کن .

تا گواهی بدهم و بیرون شوم / سیرم از هستی ، در آن هامون شوم

تا بر حقانیّت ِ خدا و رسولِ گرامی اش گواهی دهم و از وجودِ مجازی و موهومِ خود بیرون روم . زیرا از این وجودِ مجازی سیر شده ام و می خواهم به صحرای بیکران و بیچونِ حقیقت درآیم . [ بیرون شوم = بیرون روم ]

ما در این دِهلیزِ قاضیِّ قضا / بهرِ دعویِّ اَلَستیم و بلی

ما در این راهروِ قاضیِ قضا در انتظار هستیم تا به ادعای « اَلَست و بَلی » رسیدگی شود . [ دهلیز = در لغت به معنی راهرو است . امّا در اینجا مراد از آن «دنیا» است زیرا به « قاضیِ قضا » اضافه شده است . که منظور از آن خداوندِ دادگر است ( المنهجِ القوی ، دفتر پنجم ، ص 29 ) . پس ما در محکمۀ دنیا جمع شده ایم تا دعوی «اَلَست» و بلی گفتنمان موردِ امتحان قرار گیرد . و معلوم شود که آیا ما بر طریقِ توحید ره می پوییم یا در گریوۀ کفر و شرک . / اَلَست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل ]

که بلی گفتیم و آن را ز امتحان / فعل و قولِ ما شهود است و بیان

ما در آن عالم ( اَلَست ) گفته ایم «آری» یعنی بر ربوبیّت حق اقرار کرده ایم . اینک در این دنیا برای امتحان چنین اقراری ، کردار و گفتارِ ما شاهد و حجّت است . [ در اینکه ایمان چیست و چه حدّ و رسمی دارد میان متکلّمان بحث های موسّعی صورت گرفته است . از آن جمله ، اَشاعره گفته اند که «ایمان» فقط تصدیقِ قلبی است و اقرار زبانی و عمل به ارکان ، علامتِ تصدیق قلبی است . نیز گفته اند ایمان همانا اقرار زبانی است . و همچنین گفته اند ایمان ، آمیزه ای است از کارِ دل و زبان و عمل . مولانا طبقِ اسلوبِ معهودِ خود واردِ این بحث ها نمی شود و فقط بدین نکته توجّه می دهد که گفتار و کردارِ نیک دلیل و نشانِ ایمان است . ]

از چه در دهلیزِ قاضی تن زدیم ؟ / نه که ما بهرِ گواهی آمدیم

به چه جهت در محکمۀ قاضی سکوت اختیار کرده ایم ؟ یعنی چرا ما در این دنیا در جهت تجدیدِ عهد با پیمان ازلی و اقرار بر ربوبیّتِ الهی حرکت نمی کنیم ؟ مگر ما برای چنین گواهی و شهادتی بدین دنیا نیامده ایم . [ تن زدن = ساکت شدن ]

چند در دهلیزِ قاضی ای گواه / حبس باشی ؟ دِه شهادت از پگاه

ای شاهد تا کی در محکمۀ قاضی زندانی خواهی ماند ؟ پس لازم است قولاََ و عملاََ بر صبحِ حقیقت گواهی دهی .

ز آن بخواندندت بدینجا ، تا که تو / آن گواهی بدهی و نآری عُتُو

ای انسان از آنرو تو را بدین جهان فراخوانده اند که تو بر حقیقت گواهی دهی و سرکشی نکنی . [ عُتُو = سرکشی ، نافرمانی ]

از لجاجِ خویشتن بنشسته ای / اندرین تنگی کف و لب بسته یی

از روی لجاجت و عِناد در این جایِ تَنگ یعنی در دنیا و نفسانیّات نشسته ای و دست و لب خود را بسته ای . یعنی قولاََ و  عملاََ بر حقیقت گواهی نمی دهی .

تا بِنَدهی آن گواهی ای شهید / تو از این دِهلیز کی خواهی رهید ؟

ای شاهد تا وقتی که آن شهادت موردِ نظر را ندهی . کی ممکن است که از دهلیزِ دنیا و نفسانیّات نجات یابی . [ دهلیز = راهرو ]

یک زمان کار است بگزار و بتاز / کارِ کوته را مکن بر خود دراز

کاری را که در کوته زمانی انجام می گیرد انجام بده و به سویِ حیاتِ باقی بشتاب . کاری کوتاه را اینقدر برای خود طولانی مکن .

خواه در صد سال ، خواهی یک زمان / این امانت واگذار و وارهان

چه در صد سال و چه در یک لحظه حقِّ این امانتِ الهی را اَدا کن . و خود را از بندِ دنیا و نفسانیّات برهان . [ برای توضیح بیشتر رجوع شود به شرح بیت 4672 دفتر سوم ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد