حواله کردن پادشاه قبول و توبۀ نمّامان به اَیاز | شرح و تفسیر

گر چه نَفسِ واحدیم از روی جان / ظاهراََ دورم از این سود و زیان

اگر چه من و اَیاز وحدتِ روحی داریم . اما ظاهراََ من از این سود و زیان بدورم .

تهمتی بر بنده شَه را عار نیست / جز مَزیدِ حلم و اِستظهار نیست

اگر بنده ای از بندگان شاهِ وجود ( حضرت حق ) را به جُرم و جریرتی متهم کنند از این اتهام (چه روا و چه ناروا) هیچ گردی بر دامنِ کبریایی حضرت حق ننشیند . زیرا او از جمیع اوصاف مخلوق پاک و منزّه است . ( استظهار = یاری خواستن ، حمایت کردن ، تأئید نمودن ) [ مولانا در اینجا از صورت حکایت خارج می شود و از شاه مجازی (سلطان محمود) به شاه حقیقی (حضرت حق) منتقل و نکاتی دقیق ایراد می کند . ]

متّهم را شاه ، چون قارون کند / بی گنه را تو نظر کن چون کند ؟

در جایی که حضرت حق تهمت زنندگان به بندگان خاص خود را از نظر مال و مکنت همچون قارون می کند . تو ببین در حق بی گناهان چه لطف و احسانی می فرماید .

شاه را غافل مدان از کارِ کس / مانعِ اِظهار آن حلم است و بس

تو خیال نکن که حضرت شاهِ وجود از اعمال و احوالِ کسان بی خبر است . او خبر دارد منتهی فقط حلم و بردباری اوست که از افشای آن اعمال و احوال قبیح جلوگیری می کند .

مَن هُنا یَشفَع ، به پیشِ علمِ او / لاابالی وار اِلّا حلمِ او ؟

چه چیزی در اینجا جز بردباری حضرت حق می تواند در مقابل علم او بی محابا شفاعت کند ؟ [ مَن = کسی که / هُنا = اینجا / یَشفَع = شفاعت می کند ]

آن گُنه اوّل ز حِلمش می جهد / ورنه هیبت آن مجالش کی دهد ؟

گناه ابتدا از بردباری او ظاهر می شود . یعنی گناهی که بنده مرتکب می شود زاییدۀ حلم و بردباری خداوند است . و اِلّا هیبت و عظمت حضرت حق کی فرصت گناه به بنده می دهد ؟

خونبهای جُرمِ نَفسِ قاتله / هست بر حلمش ، دِیَت بر عاقله

برای مثال ، همانطور که خونبهای قتلی که به صورت غیر عمد رخ می دهد بر عهدۀ خویشان و کسان قاتل است . همینطور تاوانِ گناهانِ شخصِ گنهکار بر عهدۀ حلم و بردباری حضرت حق است . ( عاقله = جمع عاقل است به معنی پرداخت کننده خونبها / خونبها = دِیَت ، بهایی که قاتل یا خویشانِ او به اولیای مقتول می پردازند .  مراد از «خونبها» در اینجا عفو و گذشتِ کریمامۀ حضرت حق است ) [ در اینجا «حلمِ پروردگار» به خویشان و کسان شخصی تشبیه شده که قتل غیر عمد انجام داده است . ]

منظور بیت : آدمی با تکیه بر حلم و عفو پروردگار به ارتکاب گناه جرأت می کند .

مست و بی خود نَفسِ ما زآن حلم بود / دیو در مستی کلاه از وی ربود

نَفسِ ما از حلم پروردگار بی خویش و سرمست بود که شیطان در آن حالتِ مستی آمد و کلاه از سر او برداشت . یعنی او را فریب داد .

گر نه ساقی حلم بودی باده ریز / دیو با آدم کجا کردی ستیز ؟

اگر ساقی حلم پروردگار ، شراب حلم الهی را در جامِ قلبِ آدمی نمی ریخت . شیطان چگونه می توانست با آدم بستیزد ؟ یعنی اگر حضرت آدم (ع) به حلم و عفو الهی اطمینان نداشت امکان نداشت که شیطان او را گُول بزند .

گاهِ علم ، آدم ملایک را که بود ؟ / اوستادِ علم و نَقّادِ نُقود

در آن وقت که آدم داشت به فرشتگان علم می آموخت . آدم چه کسی بود ؟ آدم استادِ علوم و صرّافِ معانی بود . ( علم = در اینجا به معنی تعلیم است / نقّاد = آن که زر و سیم سِره و ناسِره را از هم باز شناسد / نُقود = جمع نقد به معنی زر و سیم سره و رایج ، در اینجا به معنی زر و سیم سره و ناسره رایج و غیر رایج است ) [ در آیه 31 سورۀ بقره آمده است « و خداوند جمیعِ نام ها را به آدم آموخت . سپس آن نام ها را بر فرشتگان عرضه داشت . و فرمود : از این نام ها مرا خبر دهید اگر راستگویانید . » ]

چونکه در جنّت شرابِ حِلم خَورد / شد ز یک بازیِّ شیطان رُوی زَرد

اما چون آدم در بهشت از شراب حلم الهی نوشید . از یک ترفند شیطان شرمسار شد . [ روی زرد = خجل و شرمسار ]

آن بلادُرهایِ تعلیمِ وَدود / زیرک و دانا و چُستش کرده بود

بَلادُرهای تعلیم خداوند مهربان ، آدم را هوشیار و دانا و چالاک کرده بود . یعنی آدمبر اثر تعلیمات الهی به موجودی آگاه و دانا و هوشیار و اشرف بر فرشتگان مبدّل شده بود . [ بلادر = شرح بیت 1530 دفتر چهارم / وَدود = دوستدار ، بسیار مهربان / چُست = چالاک ]

باز آن افیونِ حلمِ سختِ او / دزد را آورد سویِ رَختِ او

ولی افیون مؤثر حلم الهی ، دزد را به سوی رَخت و اسباب آدم آورد . یعنی آدم به حلم خداوند مغرو شد و شیطان نیز از همان طریق به اغوای او پرداخت .

منظور دو بیت اخیر : علومی که حضرت حق به آدم آموخت او را بصیر و هوشیار کرد . اما وقتی آدم به حلم پروردگار نگریست از مرتبۀ عالی هوشیاری و بصیرت تنزّل کرد و شیطان نیز از این موقعیت بهره برد و او را فریفت . مولانا می گوید همانطور که خوردن «بلادر» ، اعضا و جوارح انسان را تحرّک می بخشد و بالعکس استعمار «افیون» انسان را سُست و پُر رخوت می کند . تعلیمات الهی ، آدم را آگاهی و زیرکی بخشید ولی حلم او آدم را سست کرد و در نتیجه بوسیلۀ انسان فریب خورد . رجوع شود به شرح بیت 1530 دفتر چهارم .

عقل ، آید سویِ حلمش مُستَجیر / ساقیم تو بوده ای دستم بگیر

عقل آدمی به حلمِ پروردگار پناه می جوید و می گوید : ساقی من تو بوده ای . دستم را بگیر . ( مستجیر = پناه جوینده ) [ مضمون این 9 بیت عیناََ در دعای ابوحمزه ثُمالی آمده است . امام زین العابدین (ع) در این دعا می فرمایند « بردباری تو مرا بر نافرمانی ات وادار و گستاخ کرده و پرده پوشی ات مرا کم آزرم نموده و شناختم به وسعت نعمتت و بزرگی عفوت مرا بر انجام حرام های تو شتاب داده است » ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد