دعوت روستایی از شهری برای سفر به روستای او | شرح و تفسیر

روستایی چون سویِ شهر آمدی / خَرگه اندر کویِ آن شهری زدی

هر گاه آن روستایی به شهر می آمد . یک راست به منزل آن شهرنشین می رفت و در همان جا سکونت می کرد .

دو مَه و سه ماه ، مهمانش بُدی / بر دُکانِ او و ، بر خوانش بُدی

آن روستایی ، دو سه ماه مهمان او می شد و در دکان و منزل او به سر می برد .

هر حَوایج را که بودیش آن زمان / راست کردی مردِ شهری رایگان

هر گاه آن روستایی نیازی پیدا می کرد . مردِ شهری آن را برایش مجّانی فراهم می آورد .

رُو به شهری کرد و گفت : ای خواجه تو / هیچ می نآیی سویِ دِه ، فُرجه جُو ؟

روزی از روزها آن روستایی به شهری رو کرد  گفت : ای بزرگوار ، چرا برای تفریح و گردش به روستای ما نمی آیی ؟ [ بلکه دائماََ جواب می دهی که در فرصت مناسب خواهم آمد . گویا شهری این را هم برای بهانه تراشی می گفته است ]

فُرجه جُو = در لغت به معنی شکاف و رخنه است و نیز به معنی سیر و سیاحت است . و فُرجُه جُو در اینجا به معنی فرصت جوینده و جویای گردش است .

الله الله ، جُمله فرزندان بیار / کین زمانِ گلشن است و نوبهار

تو را به خدا ، فرزندانت را نیز بیاور ، زیرا که هم اکنون فصلِ گل و بهار است .

یا به تابستان بیا ، وقتِ ثَمر / تا ببندم خدمتت را من کمَر

اگر الآن نمی آیی . دستِ کم تابستان بیا که فصلِ میوه است تا من در خدمتگزاری به تو کمرِ خدمت ببندم . [ کمرِ خدمت بستن = آماده شدن برای خدمتگزاری ]

خیل و فرزندان و قومت را بیار / در دِهِ ما باش سه ماه و چهار

بستگان و فرزندان و خویشانت را همراه بیاور و سه چهار ماه در روستای ما بمانید .

که بهاران خطّۀ دِه خوش بُوَد / کشتزار و لالۀ دلکش بُوَد

زیرا در موسم بهار ، دهستانِ ما خوش و خرم است و کشتزار و گُل های دلربایی وجود دارد . [ خِطّه = ناحیه ، سرزمین ]

وعده دادی شهری او را دفعِ حال / تا برآمد بعدِ وعده هشت سال

آن شهرنشین برای از سر باز کردن روستایی وعده هایی می داد تا اینکه هشت سال از آن وعده ها سپری شد .

او به هر سالی همی گفتی که : کی / عزم خواهی کرد ؟ کآمد ماهِ دی

روستایی هر سال می گفت : بالاخره کی تصمیم به آمدن می گیری ؟ آنقدر تأخیر کردی که دیماه ( زمستان ) فرا رسید .

او بهانه ساختی کِامسال مان / از فلان خِطّه بیآمد میهمان

شهری بهانه می آورد که امسال از فلان جا برای ما مهمان آمده است .

سالِ دیگر گر توانم وارهید / از مهمّات ، آن طرف خواهم دوید

اگر سال دیگر از کارها و گرفتاری هایم خلاص شوم حتماََ به روستای شما خواهم شتافت .

گفت : هستند آن عیالم منتظر / بهرِ فرزندانِ تو ای اهلِ بِرّ

روستایی می گفت : ای نیکوکار ، خانوادۀ من منتظر و فرزندان و خانوادۀ تو هستند .

باز هر سالی چو لکلک ، آمدی / تا مُقیمِ قُبّۀ شهری شدی

دوباره هر سال که فرا می رسید ، روستایی مانند لکلک می آمد و در منزلِ آن شهری اقامت می گزید .

خواجه ، هر سالی ز زَرّ ومالِ خویش / خرجِ او کردی ، گشادی بالِ خویش

صاحبخانه هر سال برای پذیرایی از آن روستایی از طلا و اموالِ خود صرف می کرد و از خود سخاوت و جوانمردی نشان می داد .

آخرین کرَّت سه ماه آن پهلوان / خوان نهادش بامدادان و شبان

در دفعه آخر آن جوانمرد ، سه ماه روز و شب از روستایی پذیرایی کرد .

از خجالت باز گفت او خواجه را / چند وعده ؟ چند بفریبی مرا ؟

روستایی از روی خجالت گفت : ای بزرگوار ، تا کی وعده می دهی که می آیم ؟ تا کی مرا می فریبی ؟ یعنی تا کی حرفِ مرا زمین می زنی و امروز و فردا می کنی ؟

گفت خواجه : جسم و جانم وصل جوست / لیک هر تحویل اندر حکمِ هُوست

صاحبخانه گفت : روح و جسمِ من به تو پیوند دارد ولی این را نیز بدان که هر تحوّل و رویدادی محکومِ مشیّتِ الهی است .

آدمی چون کشتی است و بادبان / تا کی آرد باد را آن بادران ؟

انسان در مَثَل مانند کشتی و بادبان است . باید به انتظار نشست که چه موقع آفریدگارِ باد ، آن را می وزاند . [ به عقیدۀ اکبرآبادی ، مراد از «بادران» فاعل حقیقی است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 12 ) عبدالطیف نیز همین گونه تفسیر کرده است ( لطائف المعنوی ، دفتر سوم ، ص 113 ) ]

باز سوگندان بدادش کِای کریم / گیر فرزندان ، بیا بنگر نَعیم

دوباره آن روستایی ، صاحبخانه را قسم داد که دستِ فرزندانت را بگیر و بیا روستای ما و نعمت را مشاهده کن .

دستِ او بگرفت سه کرَّت به عهد / کاللّه الله زُو بیا ، بنمای جهد

روستایی دستِ آن شهری را گرفت و سه بار سوگندش داد که تو را به خدا زود به روستای ما بیا و در آن مورد همّت کن .

بعدِ ده سال و به هر سالی چنین / لابه ها و وعده هایِ شِکَّرین

پس از سپری شدن ده سال و لابه و التماس آن روستایی و دادن وعده های شیرین .

کودکانِ خواجه گفتند : ای پدر / ماه و ابر و سایه هم دارد سفر

بجه های صاحبخانه گفتند : ای پدر ، حتی ماه و ابر و سایه هم در حرکت و سفر از نقطه ای به نقطه دیگرند تا چه رسد به ما آدم ها ، پس چرا از گوشۀ خانه تکان نمی خوریم ؟

حق ها بر وَی تو ثابت کرده یی / رنج ها در کارِ او بس بُرده یی

ای پدر ، تو بر گردنِ آن روستایی حق داری . و به خاطر او رنج ها کشیده ای .

او همی خواهد که بعضی حقِّ آن / واگزارد ، چون شوی تو میهمان

اینک آن روستایی می خواهد که تو را مهمانِ خود کند و بدین ترتیب پاره ای از حقوقِ تو را ادا کند .

بس وصیّت کرد ما را او نهان / که کشیدس سوی دِه ، لابه کنان

آن روستایی ، در نهان به ما سفارش بسیار کرد که خواجه را با التماس و تضرّع به طرفِ روستای ما بیاورید .

گفت حق است این ، ولی این سیبَوَیه / اِتّقِ مِن شَرِّ مَن اَحسَنت اِلَیه

صاحبخانه ( خواجه ) گفت : ای خوبرویِ با کمال ، راست همین است که گفتی ، ولی بترس از شرِ کسی که به او نیکی کرده ای . [ اشاره است به حدیث « اِتّقِ مِن شَرِّ مَن اَحسَنت اِلَیه = بترس از گزندِ کسی که بدو نیکی کرده ای » ( احادیث مثنوی ، ص 72 ) ]

سیبّویه = در فارسی مرکب است از دو کلمه و مخفف آن ، سیب + بویه . سیبّویه ، لقب چند تن از اکابرِ ادبا و ارباب کمال است . ظاهراََ نخستین کسی که این لقب را گرفت عمرو بن عثمان بن قنبر ( متوفای 166 تا 188 هجری ) که در نحو و علوم عربی ، استاد علی الاطلاق و سرآمد نحویان عراق بود . در باره این لقب وجوهی نقل شده از آن جمله ، خوبرو بودن وی بوده است ( ریحانة الادب ، ج 3 ، ص 107 و 108 ) بنابراین می توان گفت که «سیبّویه» در بیت فوق به عنوان مظهر و سرمشق کمال باطن و جمال ظاهر  بکار رفته است . وجه فوق به عنوان مظهر باطنی و جمالِ ظاهری است . وجه دیگر آنکه ، شما نیز مانند سیبّویه با الفاظ و اِعراب و بِنای کلمات کار دارید و نه حقیقت و معنای آن ، بعضی نیز می گویند این خطاب را تنها برای رعایت قافیه آورده است ( تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی ، ج 6 ، ص 241 ) .

دوستی ، تُخمِ دَمِ آخِر بُوَد / ترسم از وحشت که آن فاسد شود

دوستی مانند بَذری است که در آخرین لحظه های فصلِ مناسب ، کاشته شود . و می ترسم که آن هم بر اثرِ بر کنار ماندن و جدا شدن از شرایط مناسب ، تباه گردد . ( وحشت = در اینجا ضدِ محبت و دوستی است یعنی نفرت و جدایی ( شرح اسرار ، ص 192 ) [ همانطور که اگر بَذر در شرایطِ نامناسب کاشته شود بر اثرِ خلل و زیانی ، تباه می گردد . دوستی هایی نیز با اندک ناملایمی از میان می رود . مردِ شهری با فراستی که داشت نسبت به صداقت آن روستایی ظنین بود و محتاط . صاحب المنهج القوی گوید : بذرِ نیکی در زمینِ دل های بندگان در آخرین لحظات ثمره می دهد . ]

صحبتی باشد چو شمشیرِ قَطوع / همچو دَی در بوستان و ، در زُروع

نوعی دوستی هست که مانند شمشیری بُرّان است . یعنی درختِ دوستی را می بُرد . درست مانند فصلِ زمستان است که باغ و کشتزارها را خشک و تباه می سازد . [ قَطوع = بسیار بُرنده ، صیغۀ مبالغۀ قطع ]

صحبتی باشد چو فصلِ نوبهار / زو عمارت ها و دخلِ بی شمار

امّا نوعی دوستی هم هست که مانند فصلِ بهار همه جا را آباد می کند و محصولِ فراوان پدید می آورد . [ خوارزمی گوید : بعضی صحبت ها چون نسیمِ بهار و زلال ، خوشگوار است که نهالِ پژمردۀ محبّت از آن طراوت گیرد . و بعضی صحبت ها چون صرصر دیماه و آبِ شور ، سیاه است که گلشنِ تازۀ مودّت از او خوشیدگی پذیرد . ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 379 )

حَزم آن باشد که ظَنِ بَد بَری / تا گریزیّ و ، شوی از بَد ، بَری

حال که دوستی ها اینگونه است . دوراندیشی و احتیاط اقتضاء می کند که بَد گمان باشی . تا بدین وسیله از آفت ها و ناگواری ها و بَدی ها جانِ سالم بدر بَری .

حَزم ، سُوء الظن گفته ست آن رسول / هر قَدَم را دام می دان ای فَضول

پیامبر (ص) فرموده است : « دوراندیشی و احتیاط ، همانا بَد گمانی است » ( احادیث مثنوی ، ص 74 ) ای پُرگو هر گامی را دامی بدان . [ ( فَضول = زیاده گو ، کسی که به افعالِ غیر ضروری پردازد . ( مرآة المثنوی ، ص 1062 ) . امّا باید دقت داشت که این بَدگمانی به معنی احتیاط و رعایت دوراندیشی است نه به معنای مصطلح آن . چرا که بَدگمانی و سوء ظن نوعی بیماری و نقصان شخصیت است ]

رویِ صحرا هست هموار و فراخ / هر قدم دامی است ، کم ران اُوستاخ

برای مثال ، بیابان به ظاهر هموار و پهناور است . ولی در هر قدمی دامی نهاده شده . بنابراین گستاخانه کمتر در این وادی بتاز . [ قلمرو و زندگانی اجتماعی نیز به ظاهر سهل و هموار می نماید امّا به باطن بسی دشوار و خطیر است . اُوستاخ = گستاخ ، بی پروا ]

آن بُزِ کوهی دَوَد که دام کو ؟ / چون بتازد ، دامش افتد در گلو

مثال دیگر ، بُزِ کوهی به این سو و آن سو می دود و با خود می گوید : دام کجا بود ؟ این ها همه حرف است ، ولی همینکه مقداری بی خیال می دود ، دام گرفتارش می سازد .

آنکه می گفتی که کو ؟ اینک ببین / دشت می دیدی نمی دیدی کمین

ای بُزِ کوهی ، آن دام که می گفتی : کو و کجاست ؟ حالا ببین ، تو فقط صحرا را می دیدی و دام را نمی دیدی .

بی کمین و دام و صیّاد ای عَیار / دُنبه کی باشد میانِ کشتزار ؟

ای مدعی زیرکی و زرنگی ، اگر کمین و دام و صیاد نباشد ، دُنبه چگونه ممکن است در وسطِ کشتزار باشد ؟ [ پس بدان که این دُنبه ، وسیلۀ قربِ توست . شکارچیان در دورانِ قدیم برای شکار وحوش ، دُنبه ای در دام می نهادند تا شکار به هوای آن گرفتار شود . ( اشاره است به ضرب المثلی که در شرح بیت 2722 دفتر دوم آمده ) ]

آنکه گستاخ آمدند اندر زمین / استخوان و کلّه هاشان را ببین

بر بقایای استخوان و جمجمه های کسانی را تماشا کن که در روی زمین به گستاخی پرداختند . [ تداعی می کند آیه 11 سورۀ انعام « بگو گردش کنید در زمین و آنگاه بنگرید که چه سان بوده است فرجامِ تکذیب کنندگان » و نظایر آن را که به کرّات در قرآن مجید آمده است . ]

گستاخ آمدند اندر زمین = در اینجا به معنی اینست که در روی زمین به تباهی و گستاخی دست زدند . یکی از شارحان گفته اند : گستاخانه به دنیا آمدند و این غلط است زیرا کسی گستاخ به دنیا نمی آید .

چون به گورستان روی ای مُرتضی / استخوانشان را بپرس از مامَضی

ای انسانِ پسندیده و برگزیده ، هر گاه به قبرستان گام می نهی . احوالِ گذشتۀ ایشان را از استخوان هاشان سؤال کن . [ مرتضی = پسندیده و برگزیده برای صحبت و خدمت ( فرهنگ نفیسی ، ج 5 ، ص 3247 ) / مامضی = آنچه گذشته و سپری شده است ) ]

تا به ظاهر بینی آن مَستانِ کور / چون فرو رفتند در چاهِ غرور ؟

تا آشکارا بنگری که آن بی خبرانِ کوردل ، چگونه و چرا در مَغاکِ غرور و فریب سقوط کردند ؟

چشم اگر داری تو ، کورانه مَیا / ور نداری چشم ، دست آور عصا

اگر واقعاََ دیدۀ بصیرت داری ، آن را بکار گیر و مانند نابینایان راه مرو . و اگر چشمِ بصیرت نداری ، حتماََ یک عصا تهیه کُن . [ اگر حقیقتاََ به مرحلۀ روشن بینی و شهودِ قلبی رسیده ای ، عصای استدلال را به دست مگیر و مانند استدلالیونِ کوردل با عصای استدلال راه مرو . مولانا در ابیات 2136 و 2137 دفتر اوّل از قیاس و استدلالِ نظری ، به عصا تعبیر کرده است . ]

آن عصایِ حَزم و استدلال را / چون نداری دید ، می کُن پیشوا

حالا که چشمِ بصیرت نداری دستِ کم عصای احتیاط و استدلال را راهنمای خود کُن . [ سالک در بدایتِ سلوک باید از استدلال و چون و چراهای نظری استفاده کند و چون از این مرحله گذشت و صاحب شهود و روشن بینی شد ، دیگر حاجتی بدان ندارد . ]

ور عصایِ حَزم و استدلال نیست / بی عصاکش بر سَرِ هر رَه مایست

و اگر عصای احتیاط و استدلال را نیز نداری ، بدون راهنما بر سرِ هر راهی توقف مکن . [ برخی گمان کرده اند که مولانا و دیگر عرفا با اصل و جوهر منطق مخالفت داشته اند . قواعد و اصولِ منطقی ، جزو فطریات و بدیهیات ذاتی است و هیچکس آن را نمی تواند تکذیب کند . بنابراین مولانا با اصل و اساسِ منطق و استدلال مخالف نیست بلکه با کسانی مخالف است که این ابزار را وسیلۀ مغالطه و فریبکاری می کنند . ]

گام ز آن سان نِه ، که نابینا نَهَد / تا که پا از چاه و از سگ ، وارهد

همواره مانند افرادِ نابینا گام بردار تا از گزندِ چاه و سگ نجات پیدا کنی . یعنی با احتیاط حرکت کُن .

لرز لرزان و به ترس و احتیاط / می نهد پا تا نیفتد در خُباط

آدمِ نابینا ، با ترس و لرز و احتیاط قدم بر می دارد تا مبادا به مهلکه ای دچار شود . [ خُباط = پریشانی مغز ، پری زدگی ، در اینجا به معنی تباهی و هلاکت ]

ای ز دودی جَسته در ناری شده / لقمه جُسته ، لقمۀ ماری شده

ای کسی که از دود می گریزی ولی گرفتار آتش شده ای . ای جویندۀ لقمه که خود ، گرفتارِ ماری شده ای ، حواست را جمع کن و سر به هوا راه مرو که حتماََ در چاه خواهی افتاد .

بس گریزند از بلا سویِ بلا / بس جهند از مار سویِ اژدها