قصۀ دو برادر زیبا و زشت در خانۀ افراد مجرد | شرح و تفسیر

اَمرَدی و کوسه یی در انجمن / آمدند و مَجمَعی بُد در وطن

شخصی ساده زنخ همراه شخصی کوسه به محفلی که در شهر بر پا شده بود درآمدند . [ اَمرَد = آنکه صورتی صاف و بی موی دارد / کوسه = آنکه در صورتش فقط چند تار موی رُسته باشد ]

مُشتَغل ماندند قومِ مُنتَجَب / روز رفت و ، شد زمانه ثُلثِ شب

جمعی برگزیده در آن محفل مشغول صحبت بودند که روز پایان یافت و حتّی سه پاس از شب هم سپری شد . [ مُنتَجَب = برگزیده ]

زآن عَزَب خانه نرفتند آن دو کس / هم بخفتند آن سو از بیمِ عسس

آن دو نفر از خانۀ مجرّدان بیرون نرفتند . بلکه از ترس شبگردان همانجا خوابیدند . [ عَزَب خانه = خانه ای که در آن افراد مجرّد زندگی کنند / عسس = داروغۀ شهر ]

کوسه را بُد بر زَنَخدان چار مو / لیک همچو ماهِ بدرش بود رُو

کوسه بر چانه اش چهار تارِ موی رُسته بود . و رخساره اش مانند ماهِ شب چهاره می درخشید .

کودکِ اَمرَد به صورت بود زشت / هم نهاد اندر پسِ کون بیست خِشت

امّا کودک ساده زَنَخ که چهره ای زشت داشت بیست خِشت را حصارِ ماتحتِ خویش کرد .

لوطیی دَب بُرد شب در اَنبُهی / خشت ها را نقل کرد آن مُشتَهی

لوطیی شبانه در میانِ انبوهِ خفتگان ، پاورچین پاورچین به سویِ پسرکِ ساده زَنَخ حرکت کرد و آن لوطی شهوت پَرَست خشت ها را یکان یکان از اطرافِ او برداشت . [ دَب = نرم و آهسته رفتن / مُشتَهی = دارای میل و شهوت ]

دست چون بر وی زد ، او از جا بجَست / گفت : هَی تو کیستی ای سگ پرست ؟

همینکه لوطی دست به آن نوجوان ساده زَنَخ زد . از جا پرید و گفت : آهای ، ای سگ پَرَست تو کیستی ؟

گفت : این سی خشت چون انباشتی ؟ / گفت : تو سی خشت چون برداشتی ؟

لوطی گفت : تو این سی خشت را چگونه حصار ماتحتِ خود کرده ای ؟ آن ساده زَنَخ گفت : تو سی خشت را چگونه برداشتی ؟

کودکِ بیمارم و از ضعفِ خَود / کردم اینجا احتیاط و مُرتَقَد

پسرک گفت : من کودکی بیمارم و به سبب ناتوانی خود احتیاط کردم و در اینجا بیتوته نمودم . [ مُرتَقَد = محل خوابیدن ، خواب جای ]

گفت : اگر داری ز رنجوری تَفی / چون نرفتی جانبِ دارُالشَّفا ؟

لوطی گفت : اگر به سبب بیماری دچار تب شده ای . پس چرا به شفاخانه نرفتی ؟ ( تَف = حرارت ، تب ) [ «الشَّفا» را باید به صورت ممال یعنی «الشَّفی» خواند تا قافیه مناسب آید . ]

یا به خانه یک طبیبی مُشفِقی / که گشادی از سَقامت مِغلَقی ؟

یا چرا به خانۀ طبیب مهربانی نرفتی تا بیماری تو را درمان کند ؟ [ «گشودن قفلِ بیماری» کنایه از درمان کردن است / سَقامت = بیماری / مِغلَق = چِفتِ دَر ، کُلون ، قفل ]

گفت : آخِر من کجا دانم شدن ؟ / که به هر جا می روم من مُمتَحَن

پسرک گفت : آخر من کجا می توانم بروم ؟ منِ رنج دیده به هر جا که روم . ( مُمتَحَن = آنکه محنت کشیده ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

چون تو زِندیقی پلیدی مُلحِدی / می برآرد سَر به پیشم چون ددی

کافر پلید و بی دینی مثلِ تو مانند حیوان درنده در کنارم حاضر می شود .

خانقاهی که بُوَد بهتر مکان / من ندیدم یک دَمی در وی امان

حتّی خانقاه که بهترین مکان است . لحظه ای در آن احساس امنیّت نمی کنم .

رُو به من آرند مشتی حمزه خوار / چشم ها پُر نطفه ، کف خایه فشار

چرا که گروهی از صوفیان شکم پرست با چشمانی پُر شهوت آلت خود را به دست می گیرند و سرغ من می آیند . [ حمزه خوار = مجازاََ به معنی شکم پرست / چشم های پُر نطفه = کنایه از غلبۀ شهوت جنسی است ، یعنی به قدری آتش شهوت در آنان شدّت دارد که از چشمانشان آشکار می شود ]

وآنکه ناموسی است ، خود از زیر زیر / غمزه دُزدَد می دهد مالش به کیر

و تازه آنکه برای آبرو و موقعیّت خود حفظ ظاهر می کند . زیر زیرکی چشم چرانی می کند و آلتش را می مالد . یعنی استمنا می کند .

خانقَه چون این بُوَد ، بازارِ عام / چون بُوَد ؟ خرگلّه و دیوانِ خام

وقتی که خانقاه این باشد . ببین در سطح عمومی جامعه چه می گذرد ؟ همان جامعه ای که گویی گلّۀ خران و شیاطین خام طبع در ان ازدحام کرده اند . [ نقدی است بر اوضاع اجتماعی آن دوران که فساد اخلاق در پشتِ حجاب تنزّه طلبی و تقدّس نمایی جامعه را بیمار کرده بود . ]

خر کجا ؟ ناموس و تقوی از کجا ؟ / خر چه داند خَشیَت و خوف و رجا ؟

خر کجا ناموس و اخلاق سرش می شود ؟ خر چه می داند که ترس و بیم از خدا و امید بدو یعنی چه ؟

عقل باشد ایمنی و عدل جو / بر زن و بر مرد امّا عقل کو ؟

عقل برای زن و مرد امنیّت و عدالت به همراه می آورد . امّا عق کو و کجاست ؟

ور گُریزم من ، رَوَم سویِ زنان / همچو یوسف افتم اندر اِفتتان

و اگر فرار کنم و پیش زنان بروم مانند حضرت یوسف (ع) به فتنه دچار می آیم . [ اِفتتان = به فتنه درآمدن ، دچار فتنه شدن ]

یوسف از زن یافت زندان و فشار / من شوم توزیع بر پنجاه دار

وقتی که یوسف (ع) با ان عظمت روح و نزاهت نَفس از دست زنان به زندان و رنج و عذاب دچار آید . مسلماََ مرا به پنجاه دار آویزان می کنند . [ یوسف (ع) با آن همه پاکی و کفِّ نَفسی که داشت زنان ، آن بلاها را بر سرش آوردند . وای به حالِ من که ذرّه ای از صدق و صفای یوسف را ندارم و به محض دعوت زنان به تباهی افتم و به جزای تباه کاری ، عذاب مرا سخت فرو گیرد . ]

آن زنان از جاهلی بر من تنند / اولیاشان قصدِ جانِ من کنند

آن زنان مفسده جو به جهت نادانی با من مراوده می کنند . و آنگه کسان و محارم آنان آهنگِ قتل من کنند .

نه ز مردان چاره دارم نه از زنان / چون کنم ؟ که نی از اینم ، نه از آن

نه از دست مردان چاره دارم و نه از دست زنان . چه کنم که نه از اینانم و نه از آنان ؟

بعد از آن کودک به کوسه بنگریست / گفت : او با من دو مو از غم بَری ست

سپس پسرک با حسرت به برادر کوسۀ خود نگاهی کرد و به آن لوطی گفت : ببین این کوسه با آن چند تارِ مویی که بر صورتش رُسته از غم و غصّه رَسته است . یعنی کسی بدو نگاه بَد نتواند کردن .

فارغ است از خشت و از پیکارِ خشت / و ز چو تو مادرفروشِ کِنگِ زشت

خیالش از زحمت خشت نهادن بر اطراف نشیمنگاهش و نیز از دست لوطی جلف و بَد هیبت مادر فلانی مثلِ تو آسوده است . [ کِنگ = قوی هیکل ، درشت اندام ]

بر زَنَخ سه چهار مو بهرِ نُمون / بهتر از سی خشت گرداگردِ کون

اگر سه چهار تارِ مو بر چانه بروید که علامت مرد بودن باشد . بهتر است از سی خشتی است که بر اطراف ماتحت نهاده گردد . [ نُمون = نمودار ، مثل ، نماینده ، علامت ]

ذره یی سایۀ عنایت بهتر است / از هزاران کوششِ طاعت پَرَست

ذرّه ای سایۀ عنایت ربّانی از هزاران تلاشِ اهلِ طاعت بهتر و بالاتر است . [ این بیت و ابیات بعد نتیجه گیری عارفانه مولانا از این حکایت است . ]

زآنکه شیطان خشت طاعت بَرکنَد / گر دو صد خشت است ، خود را ره کُند

زیرا شیطان خشت های طاعت را یکی یکی از جایش برمی دارد . حتّی اگر دویست خشت هم باشد آنها را برمی دارد و راهِ نفوذ خود را باز می کند . [ دو بیت اخیر این نکته را افاده کرده که سلوک با جذبۀ الهی بسی بهتر و مطمئن تر از سلوک با جدّ و جهد شخصی است . ]

خشت اگر پُرّ است ، بنهادۀ تو است / آن دو سه مو از عطایِ آن سو است

اگر فرضاََ تعداد خشت ها زیاد باشد . تو آنها را جمع کرده ای . در حالی که آن چند تارِ مو عطیه ای الهی است . [ منظور اینکه جذبۀ الهی ولو اندک ، از کوه طاعات و جدّ و جهد شخصیِ سالک برتر و بالاتر است . ]

در حقیقت هر یکی مو زآن ، کُهی ست / کآن امان نامۀ صِلۀ شاهنشهی ست

در حقیقت هر تارِ مویِ رُسته بر چانه همچون کوهی عظیم است . زیرا آن تارِ مو به منزلۀ امان نامه ای است که شاهِ جهان هستی به آدمی عطا فرموده است .

تو اگر صد قفل بِنهی بر دَری / برکنَد آن جمله را خیره سری

برای مثال ، اگر تو صد قفل بر دَری ببندی . شخصی ناتوان همۀ آن قفل ها را می شکند و برمی دارد . [ خیره سر = گستاخ ، احمق ، پریشان ، با توجه به بیت بعدی به معنی آدم ضعیف و ناتوان ]

شِحنه یی از موم اگر مُهری نهد / پهلوانان را از آن ، دل بِشکُهد

ولی اگر داروغه ای مهری از موم بر دری بزند . حتّی یلان و پهلوانان نیز جرأت نمی کنند بدان دست زنند . [ بِشکُهد = بترسد ]

آن دو سه تارِ عنایت همچو کوه / سَدّ شد ، چون فَرِّ سیما در وُجُود

آن دو سه تارِ موی عنایت الهی که بر صورت جان رُسته است همچون کوه ، سدّی است در مقابل شیطان . چنانکه نور الهی که در چهرۀ بندگان خالص می تابد سدِّ راهِ شیطان و شیطان صفتان است . ( فرّ = فروغ ایزدی ، شکوه و جلال ) [ «فرِّ سیما در وجوه» اشاره است به قسمتی از آیه 29 سورۀ فتح « … نشانۀ آنان در رخساره شان است و این نشانه از آثار سجده است … » ]

خشت را مگذار ، ای نیکو سرشت / لیک هم ایمن مخُسب از دیوِ زشت

ای نیک طبع ، خشتِ طاعت و عبادت را ترک مگو . ولی در عین حال از شرِّ شیطان زشت آسوده مخواب . یعنی درست است که طاعت و تلاش بنده در مقابل نیم جذبۀ الهی هیچ است . ولی مبادا که خیال کنی به امید جذبۀ الهی باید دست روی دست بگذاری و طاعات و عبادات را تعطیل کنی .

رَو ، دو تا مو زآن کرم با دست آر / وآنگهان ایمن بخُسب و غم مدار

ابتدا برو دو تارِ مو از کرامت الهی به دست آور سپس آسوده بخواب و غصّه مخور .

نَومِ عالِم از عبادت بِه بُوَد / آنچنان علمی که مُستَنبِه بُوَد

خواب دانشمند از عبادت عوام النّاس بهتر و بالاتر است . البته علمی که جویای آگاهی و بیداردلی باشد . نه علمی که بر عُجب و نخوتِ صاحبِ علم بیفزاید . [ مُستَنبِه = هوشیار ، بیدار ، جویندۀ آگاهی و بیداری ]

آن سکونِ سابِح ، اندر آشنا / بِه ز جهدِ اَعجَمی با دست و پا

یا مثلاََ بی حرکت ماندن شناگر در اثنای شنا از دست و پا زدن و جُنب و جوش کسی که شنا نمی داند بهتر است . ( سابِح = شناگر ) [ آن که در فنِّ شنا تسلط دارد گاه مانند مُرده روی آب ساکن و بی حرکت می ماند و آب نیز با او به ملایمت و ملاطفت رفتار می کند . امّ آن که شنا نمی داند بیهوده در میان آب دست و پا می زند و سخت تقلا می کند . ولی نهایتاََ غرق هم می شود . «شناگر» تمثیل عارفان بالله است که در بحر الهی خود را مُرده می سازند و آن که شنا نمی داند . تمثیل آنانی است که خیال می کنند بی جذبۀ الهی راه به جایی توانند برد . ]

اعجمی زد دست و پا و ، غرق شد / می رود سبّاح ساکن چون عُمُد

آنکه شنا نمی داند دست و پایی می زند و نهایتاََ غرق می شود . ولی شناگر ماهر مانند تیرچه های چوبی روی آب ، نرم و آرام می رود . [ عُمُد = ستونها ، جمع عمود ، در اینجا منظور الوار و تیرک های چوبی است ]

علم ، دریایی بی حدّ و کنار / طالبِ علم است غوّاصِ بِحار

دانش ، دریایی نامحدود و بیکرانه است . و جویندۀ دانش به مثابۀ غوّاصِ دریاهاست .

گر هزاران سال باشد عُمرِ او / او نگردد سیر خود از جستجو

اگر جویندۀ دانش هزاران سال هم که عمر کند از جستجوی دانش و علاقۀ به دانش اندوزی سیر نمی شود .

کان رسولِ حق بگفت اندر بیان / اینکه ، مَنهومان هُمالایَشبَعان

رسول خدا در بیان این مطلب فرموده است که : دو خورنده اند که سیر نمی نشوند . [ ادامه مضمون حدیث در بیت بعدی آمده است . ]

طالبُ الدُّنیا و تُوفیراتُها / طالبُ العِلمِ وَ تَدبیراتُها

خواهان دنیا و زخارف آن . خواهان دانش و اندیشه های آن .

پس درین قسمت چو بگماری نظر / غیرِ دنیا باشد این علم ، ای پدر

پدر چان ، اگر به این تقسیم بندی خوب دقّت کنی در خواهی یافت که این علم ، یعنی علم آخرت غیر از علم دنیاست .

غیرِ دنیا پس چه یاشد ؟ آخرت / کِت کَنَد زین جا و باشد رهبرت

پس غیرِ دنیا چیست ؟ آخرت ، یعنی هر چیز که علم دنیوی نباشد . قطعاََ علم اُخروی است . و علم اخروی تو را از جایگاه تنگ دنیا آزاد می کند و راهبرت می شود . [ این بیت نیز تأکیدی است بر بیت قبل ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد