عزم کردن آن وکیل که رجوع کند به بخارا | شرح و تفسیر

سخت بی صبر و در آتشدانِ تیز / رَو ، سویِ صدرِ جهان می کُن گُریز

حالا که شدیداََ بی تاب و در آتشِ عشقِ او گدازانی ، با شتاب به سوی صدرِ جهان حرکت کُن .

این بخارا ، منبعِ دانش بُوَد / پس بخارایی ست هر ک آنَش بُوَد

مراد از این بخارا ، منبع و منشأ علم و معرفت است . پس هر کس که علم و معرفتی دارد در واقع اهلِ بخاراست . [ اکبرآبادی منظور از « این بخارا » را دلِ عارف می داند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 263 ) ]

شهر بخارا ، پایتخت سامانیان ، یکی از شهرهای بزرگِ ماوراء النهر قدیم و کانون نشر علوم و معارف ایرانی و اسلامی بود . در اینجا مولانا مرکزیت علمی این شهر را استعارتاََ در موردِ عوالمِ روحی و عرفانی بکار می برد .

پیشِ شیخی ، در بخارا اندری / تا به خواری در بخارا ننگری

هر گاه تو در حضورِ شیخی باشی که منبع علم و معرفت است ، گویی که در بخارا هستی . مبادا بخارا را با دیدۀ حقارت نگاه کنی . [ یعنی مبادا به قلب آن شیخ با دیدۀ حقارت بنگری ( شرح کبیر انقروی ، جزو سوم ، دفتر سوم ، ص 1450 ) ]

جز به خواری در بُخارایِ دلش / راه نَدهَد جَزر و مدِّ مُشکلش

جزر و مدِ پیچیده و دشوار شیخ ، یعنی حالات مختلف و متضادِ روحی دریای وجود شیخ کامل ، جز با اظهار فروتنی و خاکساری ، کسی را به اندرونِ بخارایِ قلبش راه نمی دهد .

ای خُنک آن را که ذَلّت نَفسُهُ / وایِ آن کس را که یُردی رَفسُهُ

خوشا به حالِ کسی که نفسش خوار و ذلیل شده باشد . و وای به حالِ کسی که ضرباتِ نَفس ، او را هلاک کند . ( ذَلّت نَفسُهُ = خوار شد نَفسِ او / یُردی = هلاک می کند / رَفس = ضربه زدن با پا بر سینه ، امّا در اینجا مطلقاََ کوفتن و ضربه زدن است ) [ اشاره است به این خبر « خوشا به حالِ کسی که نَفسش رام و خوار شده و کسبش حلال گشته و درونش نکو شده و برونش شکوهمند گردیده و گزندِ خود از مردم دور کرده است » ( احادیث مثنوی ، ص 97 ) ]

فُرقتِ صدرِ جهان در جانِ او / پاره پاره کرده بود ارکانِ او

دوری و فراق از صدرِ جهان چنان روح و جانِ او را تحتِ تأثیر قرار داد که تمامِ اجزاء و اعضای وجودِ او را پاره پاره کرد .

گفت : برخیزم هم آنجا وا رَوَم / کافر ار گشتم ، دگر رَه بگروم

آن عاشق چنان بیتاب شد که با خود گفت : بلند شوم و بروم در همان دیاری که معشوقم اقامت دارد . اگر فرضاََ کافر هم شده باشم دوباره ایمان بیاورم .

وارَوَم آنجا ، بیفتم پیشِ او / پیشِ آن صدرِ نکواندیشِ او

دوباره باید به حضورِ آن صدرِ نیک اندیش برسم و به پای او بیفتم .

گویم : افگندم به پیشت جانِ خویش / زنده کن ، یا سر بِبُر ما را چو میش

می روم و به آن بزرگ می گویم : جانم را به پایت نثار کرده ام . یا به وسیلۀ عفو ، جانِ مرا زنده کن و یا با تیغِ قهر و کیفر ، جانم را همچون گوسفند سر بِبُر .

کشته و مُرده به پیشت ای قمر / بِه که شاهِ زندگان جایِ دگر

ای ماهِ آسمان ، از مظهرِ زیبایی ، کشته شدن و مُردن در حضورِ تو بهتر است از شاه شدن در جای دیگر .

آزمودم من هزاران بار بیش / بی تو شیرین می نبینم عیشِ خویش

من تا به حال هزاران دفعه و بلکه بیشتر خود را امتحان کرده ام و دیده ام بدونِ وجودِ تو زندگی به کامِ من شیرین نیست .

غَنَّ لی یا مُنیَتی لَحنَ النُّشُور / اُبرُکی یا ناقَتی تَمُّ السُّرُور

ای آرزوی من ، نغمۀ حیات بخش ات را برایم ترنم کن . ای شتر من ، سینه بر زمین نِه که شادی به کمال رسید . [ همانطور که مُردگان با صورِ اسرافیل از گورها برمی خیزند ، تو نیز با نغمۀ جان بخشِ خود ، روحم را حیاتِ معنوی ببخش . ]

غَنَّ = نغمه سرایی کن ، ترنّم کن / مُنیَة = آرزو / لَحنَ النُّشُور = آوای رستاخیز / اُبرُکی = سینه بر زمین بگذار .

اِبلَعی یا اَرضُ دَمعی قَد کفا / اِشرَبی یا نَفسُ وِرداََ قَد صَفا

ای زمین ، اشکِ دیدگانم را در خود فرو بر که دیگر گریه بس است . ای جان از این آبشخور بنوش که صاف و زلال گشته است . [ مصراع اول از آیه 44 سورۀ هود اقتباس شده ]

اِبلَعی = قورت بده ، ببلع / دَمع = اشک / کفی = کافی شد / وِرد = آبشخور ، آبخورگاه / صَفا = صاف و زلال شد .

عُدتَ یا عَیدی اِلَینا ؟ مَرحَبا / نِعمَ ما رَوَّحتَ یا ریحَ الصَّبا

ای عیدِ من آیا دوباره به سوی ما باز آمدی ؟ خوش آمدی . ای بادِ صبا چه خوش وزیدی . [ و رایحه جانبخش یار را برای ما آوردی . ]

عُدتُ = بازگشتی / مَرحَبا = خوش آمدی / نِعَم = نیک است ، خوش است / رَوَّحتَ = وزیدی ، شادمان کردی .

گفت : ای یاران ، روان گشتم ، وِداع / سویِ آن صدری که میرست و مُطاع

وکیل صدر جهان به دوستانش گفت : ای دوستان ، خداحافظ ، من به حضور صدر جهان که امیر و فرمانرواست می روم .

دَم به دَم در سوز ، بریان می شوم / هر چه بادا باد ، آنجا می روم

زیرا لحظه به لحظه در آتشِ عشقِ او می گدازم . اینک به سوی او می روم ، هر چه بادا باد .

گر چه دل چون سنگِ خارا می کند / جانِ من ، عزمِ بُخارا می کند

هر چند محبوبِ من ( صدرجهان ) سنگدلی از خود نشان می دهد . امّا روحِ من حال و هوای شهر بخارا دارد و می خواهد بدانجا رود . [ دل چو سنگِ خارا می کند = محبوب من اگر چه سنگدلی می کند و بیرحمی نشان می دهد ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 263 ) ]

مسکنِ یارست و ، شهرِ شاهِ من / پیشِ عاشق این بُوَد حُبُّ الوَطَن

بخارا منزل معشوقِ من است و شهر سلطان من در آنجاست . معنی حُبُ الوَطَن در نزد عاشق اینست . [ اشاره به حدیث معروف « وطن دوستی از ایمان است » ( احادیث مثنوی ، ص 97 ) بنابراین وطنِ اصلی عاشق ، جایی است که معشوق و مطلوبش در آنجاست . ]

پرسیدن معشوقی از عاشق غریبِ خود

گفت معشوقی به عاشق کِای فَتا / تو به غُربت دیده یی بس شهرها

معشوقی به عاشقِ خود گفت : ای جوانمرد ، تو در دیار غربت شهرهای فراوانی دیده ای .

پس کدامین شهر ز آنها خوشتر است ؟ / گفت : آن شهری که در وَی دلبر است

حالا بگو ببینم از میان آن همه شهر ، کدام شهر برای تو دلنشین تر بوده است ؟ عاشق جواب داد : آن شهری که معشوق در آنجاست .

هر کجا باشد شَهِ ما را بِساط / هست صحرا ، گر بُوَد سَمُّ الخِیاط

سلطانِ ما ( معشوق ما ) هر جا که بساطِ خود را گسترده باشد ، آنجا مکانی وسیع و پهناور است . اگر چه به اندازۀ سوراخِ سوزنی باشد . [ سَمُّ الخِیاط = سوراخ سوزن ، مأخوذ از آیه 38 سورۀ اعراف ]

هر کجا که یوسفی باشد چو ماه / جنّت است ، ارچه که باشد قعرِ چاه

هر جا که یوسف ماهرو و زیبا رخسار باشد ، همانجا بهشتِ موعود است ، اگر چه آنجا ژرفای چاه باشد .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد