قصۀ صدر جهان بخارا و پیر مرد فقیر جسور | شرح و تفسیر

در بخارا خویِ آن خواجیم اَجَل / بود با خواهندگان حُسنِ عمل

در شهر بخارا خواجۀ بزرگی بود که طبق عادت با گدایان رفتاری خوب داشت . [ خواجیم اَجَل = خواجۀ مهین ، سروزِ بزرگوار ]

دادِ بسیار و عطایِ بی شمار / تا به شب بودی ز جودش زَر نثار

آن خواجۀ بزرگ (صدر جهان) از صبح تا شب به واسطۀ صفتِ بخشندگی اش به نیازمندان زر و سیم می بخشید .

زر به کاغذ پاره ها پیچیده بود / تا وجودش بود ، می افشاند جود

زر و سیم را در کاغذ پاره ها می پیچید و به نیازمندان می داد . و خلاصه مادام که در قید حیات بود به این و آن بذل و بخشش می کرد .

همچو خورشید و چو ماهِ پاکباز / آنچه گیرند از ضیا ، بدهند باز

درست مانندِ خورشید و ماهِ پاکباخته که هر نوری که از خداوند می گیرند دوباره همان را به خلایق و موجودات پس می دهند .

خاک را زَربخش که بوَد ؟ آفتاب / زر ازو در کان و ، گنج اندر خراب

چه کسی زر و سیم را به خاک می بخشد ؟ آفتاب عالمتاب . زیرا طلا و نقره موجود در معادن از آفتاب حاصل آمده است . گنجینۀ نهفته در ویرانه ها نیز از آفتاب است . [ قدما پیدایش جواهر معدنی را از انوار آفتاب می دانستند ( شرح بیت 2592 دفتر اوّل ) . همینطور منشأ معادن معنوی انسان نیز شمس حقیقت است . ]

هر صباحی یک گُرُه را راتبه / تا نماند امّتی زو خایبه

هر بامداد (طبق نوبت) به گروهی مستمری می داد تا هیچ جمعی از بخشش او ناکام نماند . [ راتبه = وظیفه ، مقرّری ، عطیّه / خایبه = نومید ، ناکام ]

مبتلایان را بُدی روزی عطا / روزِ دیگر بیوگان را آن سَخا

مثلاََ یک روز به مبتلایان یعنی بیماران و بیچارگان و درماندگان مستمری می داد و روز دیگر به بیوه زنان می بخشید .

روزِ دیگر بر عَلَویانِ مُقِل / با فقیهانِ فقیرِ مُشتَغِل

و روز دیگر به سادات فقیر و فقهای تنگدستی که به درس و بحث اشتغال داشتند مستمرّی می داد . [ مُقِل = درویش ، فقیر ]

روزِ دیگر بر تهی دستانِ عام / روز دیگر بر گرفتارانِ وام

یک روز نیز به مستمندان عام ، یعنی فقرایی که جزوِ سادات نیستند . احسان می کرد و روزِ بعد نیز به مقروضان و بدهکاران می بخشید .

شرطِ او آن بود که کس با زبان / زر نخواهد هیچ ، نگشاید لبان

امّا شرطِ صدر جهان در احسان و بخشش این بود که کسی نیاز خود را به زبان و بیان درنیاورد .

لیک خامُش بر حوالیِّ رَهَش / ایستاده مُفلِسان ، دیواروَش

لیکن بینوایان بر سرِ راهِ او مانندِ دیوار صف می بستند و هیچ حرفی نمی زدند . یعنی خاموش به صف می ایستادند و کاسۀ تکدّی را به سویِ او دراز می کردند .

هر که کردی ناگهان با لب سؤال / زو نبُردی زین گُنه یک حبّه مال

اگر کسی نیاز خود را دفعتاََ به زبان می آورد به سببِ این خطا حتّی پشیزی هم نمی توانست از او بگیرد .

مَن صَمَت مِنکُم نَجا بُد یاسِه اش / خامُشان را بود کیسه و کاسه اش

قانون و قاعدۀ صدر جهان در احسان و بخشش این بود که هر کس خموش باشد نجات یابد . کیسه و کاسۀ او به خموشان می رسید . یعنی به خموشان بذل و بخشش می کرد . ( یاسِه = یاسا ، قاعده ، قانون ) [ مصراع است مقتبس از حدیث نبوی « هر که خموشی گُزید رستگار شد » ( احادیث مثنوی ، ص 219 ) ]

نادرا روزی یکی پیری بگفت / دِه زکاتم که منم با جوع جفت

تا اینکه از قضا روزی پیرمردی به صدر جهان گفت : گرسنه ام ، به من زکاتی عطا کن .

منع کرد از پیر و پیرش جِد گرفت / مانده خلق از جِدِّ پیر اندر شگفت

صدر جهان طبق قاعده و عادتی که قبلاََ گفتیم . بدان پیر مرد چیزی نداد . پیر اصرار کرد و مردم از پافشاری او در شگفت شدند .

گفت : بس بی شَرم پیری ، ای پدر / پیر گفت : از من تویی بی شَرم تر

صدر جهان عصبانی شد و به پیر گفت : پدر جان ، عجب پیر بی حیایی هستی . پیر هم جواب داد : تو از من بی حیاتری .

کین جهان خوردی خواهی تو ز طَمَع / کان جهان با این جهان گیری به جمع

زیرا ای صدر جهان ، تو به سببِ حرص و آز ، این جهان را که خوردی هیچ . می خواهی این جهان و آن جهان را یکجا فرا چنگ آری . یعنی شاها ، تو هست و نیست مملکت را به تصرّف خود درآورده ای . حال می خواهی با زکات و صدقه به ثواب های کلان دست یازی و بدین سان در آخرت نیز به دولت و حشمت سرمدی نائل شوی .

خنده ش آمد ، مال داد آن پیر را / پیر تنها بُرد آن توفیر را

صدر جهان از جسارت و حاضر جوابی پیرمرد خنده اش گرفت و بر خلاف رسمِ خود ، به پیرمرد عطایای بسیار بخشید . و آن پیر تنها کسی بود که در آن روز به عطیه فراوان دست یازید . [ توفیر = در اینجا به معنی عطیه فراوان است . امّا در اصل به معنی افزودن و اندوختن مال و حق کسی را تمام دادن است . ]

غیرِ آن پیر ایچ خواهنده ازو / نیم حبّه زَر ندید و ، نه تَسو

به جز آن پیرمرد هیچ گدایی نتوانست با عرض حاجتِ زبانی حتّی نیم دینار و پشیزی از صدر جهان دریافت کند . [ تَسُو = وزنی است معادل چهار جو . در اینجا مناسب است آن را به دِرهم معنی کنیم . البته در مثنوی غالباََ به معنی شیء حقیر و پشیز و پول خُرد آمده است . ]

نوبتِ روزِ فقیهان ناگهان / یک فقیه از حرص آمد در فغان

تا اینکه روز دریافت مستمری فقیهان فرا رسید . دفعتاََ فقیری به سبب حرص و آز فریادش بلند شد . یعنی او نیز به تقلید از آن پیرمرد خواست با حرف از او عطیه ای ستاند .

کرد زاری ها بسی ، چاره نبود / گفت هر نوعی ، نبودش هیچ سود

فقیه مذکور بسیار نالید . امّا مؤثر نیفتاد . انواع و اقسام سخنان را بر زبان جاری ساخت . باز هیچ فایده نکرد .

روزِ دیگر با رُگُو پیچید پا / ناکِس اندر صفِّ قَومِ مبتلا

روز بعد آن فقیه با کهنه پاره ای پایش را پیچید و سرافکنده در میان بیچارگان و درماندگان نشست . یعنی این کار را کرد تا صدر جهان خیال کند که او نیز جزء بیماران و مبتلایان است و بدین خاطر بدو چیزی بخشد . [ رُگُو = جامه کهنه و فرسوده / ناکِس = سر فرود افکنده ، لفظی است عربی ]

تخته ها بر ساق بست از چپّ و راست / تا گُمان آید که او اِشکسته پاست

آن فقیه ، ساق پایش را با تخته از چپ و راست بست تا چنین خیال شود که پایش واقعاََ شکسته است .

دیدش و بشناختش ، چیزی نداد / روزِ دیگر رُو بپوشید از لُباد

صدر جهان آن فقیه را دید و شناخت و چیزی بدو نبخشید . روز بعد آن فقیر سر و صورت خود را با جامه ای پشمین و نمدین در پوشاند . [ لُباد = جامۀ پشمین و نمدین ]

هم بدانستش ندادش آن عزیز / از گناه و جُرم گفتن ، هیچ چیز

باز آن شاه گرامی فقیه را شناخت . ولی به سبب خطایی که مرتکب شده بود چیزی بدو نداد .

چونکه عاجز شد ز صد گونه مَکید / چون زنان او چادری بر سر کشید

چون او از این همه حیله و نیرنگ خسته و درمانده شد . رفت و مانند زنان چادری به سر کرد . [ مَکید = حیله و نیرنگ ]

در میان بیوگان رفت و نشست / سر فرو افگند و پنهان کرد دست

رفت و میان بیون زنان نشست . سرش را پایین انداخت و دستش را پنهان کرد .

هم شناسیدش ، ندادش صدقه ای / در دلش آمد ز حِرمان حُرقه ای

صدر جهان دوباره او را شناخت و هیچ احسانی بدو نکرد و صدقه ای نداد . از شدّت ناکامی دلِ فقیه به سوز و تاب آمد . [ حُرقه = سوزش ، گرمی و حرارت ]

رفت او پیشِ کفن خواهی ، پگاه / که بپیچم در نَمَد ، نِه پیشِ راه

فقیه صبحِ زود سراغِ یک کفن خواهی رفت و بدو گفت : مرا در نمدی بپیج و بر سرِ راه بگذار . [ کفن خواهی = کسی که از اعیانِ مردم ، اعاناتی جمع می آورد تا هزینه کفن و دفن بی کسان و فقیران را فراهم کند ]

هیچ مگشا لب ، نشین و می نگر / تا کند صدرِ جهان اینجا گذر

فقیه به کفن خواه گفت : اصلاََ حرفی نزن . بنشین و تماشا کن تا صدر جهان از اینجا بگذرد .

بو که بیند مُرده پندارد ، به ظن / زر در اندازد پیِ وجهِ کفن

شاید مرا ببیند و خیال کند که من مُرده ای بی کفن هستم . و برای خرج کفنم دیناری نثار کند .

هر چه بدهد ، نیمِ آن بدهم به تو / همچنان کرد آن فقیرِ صِلّه جو

هر مقدار به من داد . نصف آن را به تو می دهم . آن کفن خواه پول دوست مطابق گفتۀ فقیر عمل کرد . [ صِلّه جو = عطا خواه ، کسی که چشم و عطا و اِنعام دیگران دارد . ]

در نَمَد پیچید و بر راهش نهاد / مَعبرِ صدرِ جهان آنجا فتاد

کفن خواه ، فقیه را در نَمَدی پیچید و بر سرِ راه نهادش . تا اینکه گذر صدر جهان بدان جا افتاد . [ مَعبَر = عبور ، گذر ، محل عبور ]

زر در اندازید بر رویِ نمد / دست بیرون کرد از تعجیلِ خود

صدر جهان که خیال کرده بود با مُرده ای بی کفن مواجه شده پاره ای طلا روی آن نمد انداخت . پس فقیه شتابان دست هایش را از زیر نمد بیرون آورد .

تا نگیرد آن کفن خواه آن صِله / تا نهان نکند ازو آن دَه دِله

تا مبادا آن عطا را کفن خواه بردارد . و مبادا آن کفن خواهِ غیر قابل اعتماد ، آن پاره طلا را قایم کند . [ صِله = عطا ، بخشش / دَه دِله = کسی که رأی و فکر خود را هر لحظه تغییر دهد ، دو دل ، منافق ]

مُرده از زیرِ نمد بر کرد دست / سر بُرون آمد پیِ دستش ز پست

پس آن فقیه که خود را به شکل مُرده در آورده بود دستش را از زیر نمد بیرون آورد و بلافاصله سرش را نیز بلند کرد .

گفت با صدرِ جهان چون بستدم ؟ / ای ببسته بر من ابوابِ کرم

فقیه به صدر جهان گفت : ای کسی که درهای احسان و بخشش را به رویم بستی . دیدی با چه تدبیری از تو دینار ستاندم .

گفت : لیکن ، تا نمُردی ای عَنود / از جَنابِ من نبُردی هیچ جود

صدر جهان گفت : ای ستیزنده ، امّا تا نمُردی از درگاهِ من عطایی نیافتی . ( جَناب = آستانه ، درگاه ) [ چنانکه تا آدمی به مقام فنا و بی خویشی نرسد از شاهِ جهان هستی عطیه ای در خور نبرد . ]

سِرِّ مُوتُوا قَبلَ مُوتِِ این بُوَد / کز پسِ مُردن ، غنیمت ها ر سد

نتیجه حکایت : اینست رازِ مرگِ اختیاریِ عارفانه پیش از در رسیدن مرگ طبیعی . به دنبال مرگ اختیاری است که غنایم الهی در می رسد . [ مصراع اوّل مقتبس است از حدیث «بمیرید پیش از آنکه بمیرید» . مراد از مرگ اختیاری ، ترک غرور و انانیّت و تسلیم به حق است . رجوع به مبدا دو نوع است . یکی رجوع اختیاری و دیگری رجوع اجباری ، رجوع اختیاری آن است که سالک با ارشاد انسان کامل ، طریق تصفیه را پیماید و به تهذیت نفس رسد و حقیقت را شهود کند ولی رجوع اجباری فقط با مرگ و فنای کالبد عنصری تحقق یابد . ]

غیرِ مُردن هیچ فرهنگی دگر / در نگیرد با خدای ، ای حیله گر

ای نیرنگباز ، در پیشگاه الهی هیچ فضل و هنری مؤثر نیفتد مگر مرکِ اختیاری .

یک عنایت بِه ز صد گون اِجتهاد / جهد را خوف است از صد گون فساد

یک عنایت الهی بهتر از صد نوع سعی و تلاش شخصی است . زیرا برای سعی و تلاش شخصی انسان ، صد نوع تباهی و فساد در کمین است . [ عنایت و جذبۀ الهی برای سالک بهتر و مطمئن تر از سعی و مجاهدت اوست . زیرا اگر سالک فقط به جهد و سعی خود تکیه کند در معرض انواع فتنه ها از قبیل خودبینی و نخوت قرار خواهد گرفت .

وآن عنایت هست موقوفِ ممات / تجربه کردند این رَه را ثِقات

عنایات ربّانی منوط به مرگ اختیاری است . آری ، افراد مورد اعتماد ، یعنی سالکینِ حق پرست این راه را تجربه کرده اند . [ ثِقات = کسانی که در قول و فعل مورد اعتماد یکدیگر باشند ]

بلکه مرگش ، بی عنایت نیز نیست / بی عنایت ، هان و هان جایی مَایست

حتّی مرگ اختیاری و اجباریِ معتمدان بدون عنایت الهی تحقق نمی یابد .

آن زُمُرُّد باشد این اَفعیِّ پیر / بی زُمُرُّد کی شود افعی ضَریر ؟

برای مثال ، عنایت الهی را می توان به زمرّد تشبیه کرد و نَفسِ امّاره را به افعی کارکُشتۀ خطرناک . بدون زُمرّد مگر ممکن است که افعی کور شود . ( ضَریر = کور ) [ قدما باور داشتند که اگر زمرّد را برابر چشم مار بگیرند کور شود . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد