رجوع به قصه شاهزاده که زخم خورد از خاطر شاه | شرح و تفسیر

شاه چون از محو شد سویِ وجود / چشمِ مِرّیخیش آن خون کرده بود

شاه چین چون از حالت محو و بی خویشی به در آمد و به حالت صحو و باخویشی بازگشت متوجّه شد که چشم خشمگین او چنین خونی ریخته است . [ چشمِ مرّیخی = نگاه غضبناک ، چشم قهرآمیز و سفّاک ، از آنرو که «مرّیخ» را ستارۀ قهر و غضب و جنگ و خونریزی خوانده اند ]

چون به تَرکِش بنگرید آن بی نظیر / دید کم از تَرکِشش یک چوبه تیر

چون آن شاه به جعبۀ تیرِ خود درنگریست دید که یک تیر از جعبۀ تیرِ او کم شده است .

گفت : کو آن تیر و ؟ از حق باز جُست / گفت : کاندر حلقِ او ، کز تیرِ توست

شاه گفت : آن تیر کجاست ؟ و از حضرت حق سراغِ آن را گرفت . و آن حضرت فرمود : آن تیر که بر گلوی شاهزاده خلیده ، تیر توست .

عفو کرد آن شاهِ دریادل ، ولی / آمده بُد تیر ، اَه بر مَقتلی

هر چند آن شاهِ نظر بلند لغزش شاهزادۀ عاصی را بخشید . امّا دریغا که آن تیر در نقطۀ «قتل خیزِ» او درنشسته بود . ( مَقتَل = جایی که چون ضربتی بدان رسد موجب قتل شود مانند شقیقه ، قلب و … ، به معنی محل قتل و قتلگاه و هر کتابی که در شرح شهادت بزرگان دین خاصه شهدای کربلا نویسند ، در اینجا معنی اوّل مورد نظر است ) [ در ابیات اخیر به این نکته اشاره شده است که چون عارفِ بِالله از کسی دل آزرده شود و یا از کسی خُرسند گردد . همین انقباض و انبساط قلبی او کار نفرین و دعای مستجاب را می کند . هر چند که بر زبان آن عارف عبارتِ نفرین یا دعا نرود . اصولاََ آزارِ بندگان خدا در تَرکِشخانۀ غیب به تیری جان ستان مبدّل می گردد که بر مَقتَلِ آزارندۀ ستم آیین فرو می نشیند . هر چند که خودِ آن مظلوم از آن هیچ آگهی نداشته باشد . همینطور خرسندی اهل الله از کسی در غیب مکتوم به دعایِ خیر مبدّل می شود و نتیجتاََ در کار آن شخص فتوحی می افتد و توفیقاتی به ظهور می رسد بی آنکه کلمات دعا بر لسان آن نَفسِ نفیس جاری کردد . ]

کشته شد ، در نوحۀ او می گریست / اوست جمله ، هم کُشنده و ، هم ولی ست

شاهزاده کشته شد و شاه در ماتم او گریه می کرد . همه چیز اوست . همو کُشنده است و همو خونخواه . [ ولی = در این بیت اصطلاحی است فقهی به معنی «ولیِ دَم» و «صاحب خون» است . در اصطلاح فقها به آن دسته از وارثان مقتول اطلاق می شود که هم حق قصاص دارند و هم حق گرفتن دیه مقتول . ]

ور نباشد هر دو ، او پس کُلّ نیست / هم کُشندۀ خلق و هم ماتم کُنی ست

اگر ولیِّ کامل که خلیفة الله و مِرآةُ الله است هم کُشندۀ حق و هم گیرندۀ برکُشتگان نباشد . نمی توان او را کُل نامید . [ ولی کامل کسی است که متّصف به جمیع اوصاف الهیه باشد . ]

شُکر می کرد آن شهیدِ زردخَد / کآن بزد بر جسم و بر معنی نزد

آن شهید زردرُخسار شکر خدا می کرد که تیرِ قهرِ ولیِ خدا بر جسم او نشست و نه بر روح او .

جسمِ ظاهر عاقبت هم رفتنی ست / تا ابد معنی بخواهد شاد زیست

زیرا کالبد عنصری سرانجام رفتنی است (چه امروز و چه فردا) ، امّا روح خوش خصال تا ابد شادمان زندگی خواهد کرد .

آن عتاب ار رفت ، هم بر پوست رفت / دوست ، بی آزار سویِ دوست رفت

اگر فعلی قهرآمیز از سویِ ولیِّ خدا به ظهور آمد . بر ظاهر او عارض شد و نه بر باطنِ او . دوست بدون آزار به حضرت دوست رسید . [ در حقیقت نمی توان شاهزاده را مغضوب نامید پرا که مغضوب آن کسی است که جسمش سالم باشد و روحش به زخم کُفران و طغیان جریح گردد . ]

گرچه او فِتراکِ شاهنشه گرفت / آخر از عَینُ الکمال او رَه گرفت

هر چند شاهزاده به شاه متوسّل شد ولی سرانجام چشم زخمی از شاه بدو رسید . یعنی قهری بر او عارض گشت و راه وصول وی را به مقصود مسدود ساخت . [ فِتراک = تسمه ای که با آن شکار را می بندند / رَه گرفت = مسدود کرد ، راهش را بست / عینُ الکمال = چشم زخم ]

و آن سوم کاهلترینِ هر سه بود / صورت و معنی بکلّی او ربود

و آن برادر سوم که از هر سه برادر تنبل تر بود . صورت و معنی را او بطور کامل به دست آورد و با خود بُرد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد