باز گردانیدن سلیمان رسولان بلقیس را با هدیه ها | شرح و تفسیر

این زرِ من بر سرِ آن زر نهید / کوریِ تن ، فَرجِ اَستر را دهید

این همه طلایی که من دارم به طلای خود اضافه کنید و به کوری چشمِ افرادِ زرپرست و دنیا طلب ، همه را به شرمگاهِ قاطر ببندید . [ ثروتمندان و محتشمان در ادوارِ پیشین به شرمگاهِ قاطرِ خود قفلی زرین می بستند و این کار بدان سبب بود تا قاطر حامله نشود زیرا حامله شدن قاطر را بی حاصل و زیان بار می دانستند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 27 ) افراد عادی قفل های معمولی می بستند و افرادِ ثروتمند قفل های معمولی . بدین ترتیب جنس قفل ها موقعیّتِ اجتماعی و طبقاتی اشخاص را تعیین می کرد . مولانا در این بیت از زبان سلیمان نبی ، زرپرستان و دنیاخواهان را تحقیر می کند و به آنها می گوید : هر چند این زر و سیم در نظر شما خیلی با ارزش است امّا در نظرِ ما فوق العاده بی ارزش است به طوری که ما آن را به فَرجِ قاطرمان می بندیم . ]

فرجِ اَستر لایقِ حلقۀ زر است / زرِّ عاشق ، رویِ زردِ اَصغر است

زیرا شرمگاهِ قاطر ، لایقِ حلقۀ طلایی است . امّا طلای نابِ عاشقان ، چهرۀ زردِ ایشان است . [ افلاکی نقل می کند که عده ای از مولانا پرسیدند که رنگِ سگِ اصحابِ کهف چه بود ؟ گفت زرد . زیرا که عاشق بود و رنگ عاشقان زرد است مانندِ من ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 292 ) ]

که نظرگاهِ خداوند است آن / کز نظر اندازِ خورشید است کان

زیرا که چهرۀ زردِ عاشق ، نظرگاهِ خداوند است . چنانکه معدنِ طلا نظرگاهِ خورشید است . [ مصراع دوم اشاره دارد به این عقیده قدما که پدید آمدن جواهرِ معدنی بر اثر تابش طولانی خورشید است ( شرح بیت 2592 دفتر اوّل ) ]

کو نظرگاهِ شعاعِ آفتاب ؟ / کو نظرگاهِ خداوندِ لُباب ؟

نظرگاهِ پرتوِ آفتاب کجا ؟ و نظرگاهِ صاحب حقایق و عقول کجا ؟ یعنی هیچ نسبتی بین این دو نظرگاه نیست .

از گرفتِ من ز جان اِسپر کنید / گر چه اکنون هم گرفتارِ من اید

این بیت به بیت 614 همین بخش و آیه مذکور در شرح آن بازمی گردد که در آن سلیمان به هدیه آورندگان بلقیس گفت : این هدایای مادّی مالِ خودتان ، برای من قلب سلیم و زدوده از غبار دنیوی بیاورید . اینک در توضیح آن مطلب می گوید :

اگر می خواهید گرفتار قهر و عذابِ من نشوید به جای هدایای مادّی ، قلب پاک و روحِ با صفا را به میدان آورید و آن را سپر خود سازید و اگر ایمان هم نیاورید باز بر حسب ظاهر و باطن گرفتار من هستید . چرا که از نظر شکوه و شوکت ظاهری مقهور من شدید زیرا شوکت و جلالِ دنیوی من با شما قابل مقایسه نیست و دیگر آنکه از نظر معنوی و روحی نیز بر شما غالب هستم و شما دل در گرو شکوه ظاهری و باطنی من دارید . ( تمثیل زیر این مطلب را تأئید می کند )

مرغِ فتنۀ دانه ، بر بام است او / پَر گُشاده بستۀ دام است او

برای مثال ، پرنده ای که مفتونِ دانه شده ، هر چند او روی بام است و ظاهراََ بال و پَری آزاد و گشاده دارد و هنوز اسیر نشده است امّا بر حسبِ واقع اسیر دام است . [ زیرا میل به خوردن دانه در او قوی و استوار است و همین وابستگی به دانه او را اسیر نموده است . ]

چون به دانه داد او دل را به جان / ناگرفته مر ورا بگرفته دان

از آنرو که او از روی میل و علاقه ، دل به دانه داده است . اگر اسیر هم نشده باشد تو باید او را اسیر بحساب آوری .

آن نظرها که به دانه می کند / آن گِرِه دان کو به پا برمی زند

هر نگاهی را که آن پرنده بینوا از روی میل به دانه می اندازد . گِرِهی بدان که او بر پای خود می زند .

دانه گوید : گر تو می دزدی نظر / من همی دزدم ز تو صبر و مَقَر

دانه با زبان حال به آن پرنده می گوید : اگر چه تو نگاهت را از من می دزدی و چنین وانمود می کنی که به من نگاه نمی کنی امّا بدان که سرانجام من از تو صبر و قرار را خواهم ربود .

چون کشیدت آن نظر اندر پی ام / پس بدانی کز تو من غافل نی ام

وقتی که آن نگاهِ علاقه مندانۀ تو ، تو را به دنبالِ من کشید . درخواهی یافت که من از تو غافل نیستم . [ مولانا به اقتضای این مطلب حکایت ذیل ( بخش بعد ) را می آورد تا نشان دهد که آدمیان خام طمع و ناپخته خیال می کنند که اعمالِ قبیح آنان در نظامِ هستی ، عکس العملی ندارد و یک چندی به اعمالِ ناپسند خود ادامه می دهند امّا سرانجام خود را زیانکار و خاسر می یابند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد